Senin, 05 Agustus 2019

RELATORIO PAP
PRODUS MANU PRODUS MANU TOLUN MER





RESUMU

            Manu tolun hanesan fonte proteina animal ne,ebe sente gostu, fasil ba processamento iha stomago e nutrisaun diak ba isin. Manu tolun fasil atu hetan e folin baratu. Manu tolun nia funsaun hanesan modo e bele mos kahur ho ai-han sira seluk, hanesan ai-moruk ba ita nia isin no seluk-seluk tan.
            Manu tolun iha kontendo proteina 13%, gordura 12%, vitamina e mineral. Valor as manu tolun iha parte kinur. Manu tolun kinur iha konten asido amino esensial ne’ebe maka persija no mos mineral hanesan: besi, fosforo, kalsiu oituan no vitamina B kompleks.
            Manu tolun mer hanessan ai-han ida ne,ebe ema konserva ho masin atu nune,e bele hapara microrganismos  no fo aroma karakteristikus, no manu tolun bele armazenadas iha tempu ne,ebe relativamente naruk.
Basea ba resultadu  ekonomia produs manu tolun mer ba projetu ida nee hamutuk kg 5 no fa’an ba merkadu ho folin kada kg ida $ 4.80 nee duni resultadu ka rendimentu husi fa’an  manu tolun mer  nee hamutuk $ 24.0
Baseia ba resultadu kalkulasaun B/C ratio  hatudu katak signifikante ou viavillidade, projetu produs manu tolun mer bele kontinua. Teoriamente katak bainhira valor B/C ratio > 1 indika katak projeitu ne’e viavel atu kontinua maibe kuandu menus husi < 1  indika katak produtu ne’e la viavel atu kontinua.









LIAN MAK LOKEK

Agradese ba Na’i Maromak, tamba ho nia tulun, mak hakerek nain bele hakerek relatóriu ho topiku “ Produs Manu tolun  Mer ( Telur Asin )”. Relatóriu ida ne’e aprezenta hanesan requesitu ida atu passa exame nasional iha Eskola Tékniko Agríkola Moleana.
Iha oportunidade/biban ida ne’e hakerek nain hato’o obrigadu barak ba entidade hotu ne’ebé mak tulun/apoio durante hakerek relatóriu ne’e liliu ba:
1.      Eng. Bonifacio de Oliveira Fraga, Hanesan Director Escola Técnico Agrícola Moleana
2.      Filomeno Abel L.Agrp Hanesan chefe comisaun Organizadora FCT/PAP 2018
3.      João Batista, L.Agrn. Hanesan professor/orientador
4.      Afonso dos Santos da Conceição, L.Agrn,Hanesan responsavel Curriculo.
5.      Paulo de Assis, Responsavel laboratorium IT Eskola Teknika Agrikola Moleana.
6.      Responsavel labolatorium ho nia ekipa, ne’ebé fó lisensa hodi uza laboratorio halão atividade pratika
7.      Konselho Professores no Funsionariu Escola Técnico Agrícola Moleana;
8.      Inan – Aman, belun sira no entidade sira hotu, ne’ebé fó tulun direita no mos indireita ne’ebé mak ajuda teb-tebes nune’e reletóriu ne’e hakerek hotu tuir tempu ne’ebé mak termina.
Ikus liu hakerek na’in rekonhese katak sei iha frakeza konaba hakerek relatoriu ne’e, nune’e hakerek nain hein hanoin diak ruma no kritika hodi bele  hadia relatóriu ne’e diak liutan no perfeito. Ho nune’e relatóriu ne’e bele iha benefisiu ba ita hotu.

                                                                                    Moleana,  Setembru  2018
                                        Hakerek nain





INDÍCE
Pajina
TÍTULU............................................................................................................................... i
FOLHAS  ASEITASAUN.................................................................................................. ii
RESUMU ............................................................................................................................ iii
LIA MAKLOKE ................................................................................................................ iv
INDICE  .............................................................................................................................. v
LISTA TABELA................................................................................................................. vi
LISTA FIGURA.................................................................................................................. vii
KAPITULU I  DAHULUK................................................................................................ 1
1.1.      Introdusau  .............................................................................................................. 1
1.2.      Objektivu  ................................................................................................................ 2
1.3.      Benefisiu ................................................................................................................. 2
KAPITULU II  FUNDAMENTU TEORIKU................................................................. 3
2.1.Definisaun Manu tolun.............................................................................................. 3
2.2.Kualidade Manu tolun............................................................................................... 3
2.3.Valor Nutrisaun......................................................................................................... 4
2.4.Masin......................................................................................................................... 4
KAPITULU III METODOLOGIA................................................................................... 6
3.1.Fatin no Tempo Implementasaun Atividade............................................................. 6
3.2.Material no Ekipamentus........................................................................................... 6
3.3.Planu Atividade......................................................................................................... 6
3.4.Planu Orsamentu........................................................................................................ 7
3.5.Implementasaun Projetu............................................................................................ 7
KAPITULU IV RESULTADU NO  DISKUSAUN.................................... 9
4.1.Analiza Rezultadu Projetu......................................................................................... 9
4.2. Analiza Ekonomia .................................................................................................... 10
KAPITULU V TAKA.................................................................................. 11
5.1.         Konklusaun.......................................................................................................... 11
5.2.         Sujestaun.............................................................................................................. 11
BIBLIOGRAFIA................................................................................................................. 12
ANEXO................................................................................................................................ 13



LISTA TABELA
                    Titulu                                                                                                        Pagina                                                                                               
1. Planu orsamentu ba sosa material no equipamentos.......................................................... 8
2. Analiza Ekonomia ba produs manutolun mer.................................................................... 10














                       




LISTA FIGURA
                 Titulu                                                                                                         pagina
1. Eskematizasaun produs manu tolun mer.............................................................................. 8













KAPITULU I

DAHULUK
1.1.Introdusaun
Manu tolun hanesan fonte ba proteina animal ne’ebe sente gostu, fasil ba processamento iha stomago, e nutrisaun diak ba isin.Manu tolun fasil atu hetan e folin baratu. Manu tolun nia funsaun hanesan modo e bele mos kahur ho a-ihan sira seluk, hanesan aimoruk ba ita nia isin no seluk-seluktan( Mieth, 2008 iha anon 2011).
Manu tolun iha kontendo proteina 13%, gordura 12%, vitamina e mineral.Valor as manu tolun iha parte kinur. Manu tolun kinur iha konten asido amino esensial ne’ebe maka persija no mos mineral hanesan: besi, fosforo, kalsiu oituan no vitamina B kompleks. Parte proteina ho gordura barak liu iha manu tolun kinur. Iha mos manu tolun mutin ne’ebe total 60% hosi manu tolun nia kabuar ho proteina oin 5 no iha mos karbohidrato(Marssy, 2007 iha anon 2011). Desvantagem hosi manu tolun maka fasil at ou at lalais, maske at naturalmente, kimika, e afeita hosi mikrorganismo liu hosi poros manutolun. Tamba ne’e persiza halo konservasaun lori manten nia kualidade. Ho ida ne manu tolun bele transforma ba manu tolun mer.
Manu tolun iha benifisiu wainhira ita daan labele tasak liu (setengah matang) duque daan to’o tasak ou hemu matak. Manu tolun ne’ebe sona maran mos ladun diak, tamba proteina  at (denaturasi), kualidade proteina menus. Manu tolun oi-oin hanesan manu tolun hosi manu (manu local ou manu rasa), manu rade tolun, ho seluk-seluktan. Kualidade manu tolun hare hosi parte laran ho liur, hanesan hosi parte laran manu tolun kinur labele iha kor seleuk hanesan kor ran ne,ebe hamutuk ho kinur, hosi parte liur, medida no kulit labele iha kor seluk, nia kulit tengke kor mutin e mos labele foer.. manu tolun sei at kuando fatin ne,ebe ita rai manu tolun tenke diak ou seguru. Manu tolun kuando ita rai iha liur manu tolun sei at ho durasaun semana rua. Manu tolun kuando at ita la hare hosi liur maibe so ita labele hatene, kuando ita hatene depois hare hosi manu tolun ne’e nakfera.


1.2.Objetivu
Objetivu ba projetu ida ne’e mak hanesan tuir mai ne’e:
1.      Atu hatene no utiliza material prima liu- liu manutolun;
2.      Atu hatene klean liu tan kona ba prosesu halo manutolun mer;
3.      Ho aktividade pratika ida ne’e hetan resultadu ho produtu ne’ebe kualidade
4.      Treinu mentalidade, aumenta esperensia ou disiplina, ba estudante konaba ciensia ne’ebe apreende durante tinan rua iha escola hodi implementa diretamente iha fatin pratika.

1.3.Benefisiu
Benefisiu ba projetu ne’e mak  hanasan tuir mai ne’e:
1.      Prosesu halo manutolun mer bele loke kampu do trabalho ba ema hotu;
2.      Manutolun mer hanesan alimentasaun ida ne’ebé ninia proteina  as  kompara ho na’an;
3.       Atu promove desvantajen ba populasaun ne’ebe nesesita informasaun kona ba atividade agrikola nian;
4.      Atu nune ba futuru ami bele kria empregu ba ami nia an rasik.
                 











KAPÍTULU II
FUNDAMENTU TEORIKA
2.1. Deskrisaun geral manu tolun
Manu tolun hanesan fonte proteina hosi animal ne’ebe ema konsumu.Iha nia slogan hatete empat sehat lima sempurna, manu tolun modo ne’ebe ho nutrisaun as. Iha tempu liu ba Departementu Agricultura hasai nia slogan dehan, modo bikan ida ho manu tolun fuan ida bele utiliza uma ninin hodi kuda modo no hakiak manu hanesan fonte ba alimentasaun ba familia, (Pratomo, 2003 iha anon 2013)
Pola konsumu alimentasaun populasaun maioria halai liu ba iha karbohidratu menus proteina, especial ba proteina animal. Domina kalori hosi karbohidratu porvolta de 62%, maibe konsumu proteina hosi animal 2,3%, nune’emos ai-fuan ho modotahan iha 2,3%. Pola ho longo prazu e laiha benifisiu ba saude no ba isin. Kondisaun ida ne’e hatudu maioria sei iha hanoin katak han para bosu, la hareba nutrisaun ne’ebe ita nia isin persiza.
Menus hosi konsumu proteina animal, ai-fuan, no modo tahan afeta hosi rendementu ne’ebe ita hetan minimu liu, tamba alimentasaun ne’ebe iha proteina barak hanesan, ikan, na’an, manu tolun ou ai-fuan nia folin karun liu foos. Entre sira fonte proteina animal ne’ebe barak liu ita hetan maka manu tolun  (Pratomo, 2003 iha ano 20013).
Manu tolun maka alimentasaun ne’ebe popular liu no multi funsaun, hanesan bele kahur ho terigu halo bolu ou dosi, sai hanesan emulsaun ba tein ai-han oi-oin. Por exemplo bele sona direta, daan, bele kahur ho bakso manu tolun mer no selu-seluktan.
Manu tolun mer hanesan produtu alimentasaun ho karakteristika hanesan alimentasaun ne’ebe fasil at no dois. Tamba ne’e alimentasaun ida ne’e persiza konserva halo didiak hahu  foti hosi luhan to konsumidor siran han iha meza. Meus ne’ebe atu defende nia kualidade maka persiza atu konserva. Konservasaun ne’ebe mais fasil maka konserva sai manu tolun mer. Maibe iha faktus ida ne’ebe ema hatene iha tempu halo manu tolun mer persiza hare aspektu kualitativa ho kuantitativa. Hosi komponente substancia nutrientes ne’e iha manu tolun antes atu transforma ba produtu seluk. Por exemplo wainhira akontese destroisaun mina ou gordura bele afeta ba ema nia saude wainhira ema konsumu, afeta liu ba ema nia fuan ho kolestrol, (anon 2001).
2.2.  Kualidade Manu tolun
Kualidade manu tolun hare hosi parte laran (viskosidade manu tolun mutin ho kinur, posizaun manu tolun kinur, iha kor ou sinal ruma ne’ebe hanesan ran iha manu tolun mutin no mean. Kualidade hosi parte liur ( medida no kor iha nia kulit mos (anon 2002). Maioria manu tolun kuando at wain hira ita rai hela liu hosi semana rua iha fatin ne’ebe nakloke. Manu tolun at wain hira ita detekta ou hatene depois manu tolun nakfera. Manu tolun at depente ba sistema natureza, e nomos afeta hosi anin ne’ebe iha manu tolun laran sai afeta ba kondisaun asido ne’ebe iha manu tolun sae, e parte seluk mos agua (uap air) iha manu tolun laran sai afeta ba manu tolun nia todan menus e nia mutin nabe’en, maka manu tolun mos la fresku. Mau tolun at mos afeta hosi mikroorganismo tama ba iha manu tolun laran antes manu sei dauk tolun, foer ne’ebe belit hela iha manu tolun mos bele halo at. 
Kualidade manu tolun tun afeta hosi temperatura iha fatin ne’ebe tau manu tolun.(Anonim, 2012).
2.3.  Valor nutrisaun
Hanesan alimentasaun manu tolun iha vantagen.Manu tolun iha nutrisaun oi-oin ne’ebe ema nia isin persiza, sente gostu, fasil atu processu iha stomago, e bele transforma ba produtu oi-oin.Nutrisaun lipido iha manu tolun kinur (trigliserida lipido neutral, fosfolipido ho kolestrol.Funsaun trigliserida ho fosfolipida ba isin hanesan fonte de energia, um grama lipido produs 9 kilokalori energia. Lipido iha manu tolun maka kria emulsioner ho be, nune’e bele fasil processu iha stomago, diak ba bebe, labarik no mos ba ema boot (anon 2014).
Manu tolun kinur mos iha vitamina oi-oin ( vitamina C deit maka la eziste) no mos fonte da mineral hanesan; besi fosfor, kalsiu, tembaga, ioda, Magnesiu, mangano kalio, sodio, clorido.
2.4.   Masin
Komponente principal iha manu tolun mer depois de manu tolun maka masin.Tamba ne’e persiza hatene komponente saida maka iha masin.
Masin hanesan seasoning no (pengawet) ho nia komponente mai hosi cloreto de sodio (NaCl) hanesan 40% sodio  ho 60% Cloreto  (Prihantoro, 2003 iha anon 2015). Masin nia funsaun hanesan fo gostu no lori konserva ba alimentasaun nebe’e teor de agua  as. Masin ne’ebe mistura ho produtu ne’ebe teor aqua ne’ebe as bele kria ligasaun hosi molekulas de agua.Alende masin hanesan konservador ba produtu no mos hanesan aumenta nia gostu ba alimentasaun.
Manu tolun ne’ebe hoban iha masin liu hosi processu osmosis hanesan processu transfere moleculas soluto hosi konsentrasaun minor (hipotonik) ba konsentrasaun maior (hipertonik) nune’e manu tolun bele mer.
Processu ne’e manu tolun nia todan aumenta tamba molekul agua ho masin absorba ba iha manu tolun. Manu tolun nia todan aumenta no volume konsentrasaun be menus tamba molekulas be ho masin absorba ba iha manu tolun. Tekstura hosi manu tolun kinur iha manu tolun mer sei mudansa ba tekstura solido tamba substancia masin ho be tama iha laran, masin ho be absorba ba manu tolun mutin tamba manu tolun mutin solido liu masin, maibe manu tolun kinur solido liu manu tolun mutin. Substansia masin ho be ne’ebe absorba ba manu tolun, konsentrasaun masin maka barak liu molekulas be.

.












KAPITULU III
METODOLOJIA
3.1.Fatin no Tempo Implementa Atividade
            Baseia ba desizaun hosi komisaun organizadora ba programa prova aptidão Profisional (PAP) ba dala IX tinan 2018 atividade ne’e realiza iha Laboratoriu Prosesamento Eskola Teknika Agríkola Moleana. Ho durasaun fulan 3 e 500 horas hahu husi fulan Junho to’o Agosto 2018.
3.2.  Material no Ekuipamentu
3.2.1.      Material
Material ne’ebe uza durante hala’o projeito ne’e mak hanesan: Manutolun, Masin, Bé.
3.2.2.      Ekuipamentu
Eguipamentos ne’ebe uza ba atividade  ou projetu ida ne,e mak  hanesan: Sanan, Balde, Toples, Buli, Balansu.

3.   3 Plano Atividade
            Antes atu realize atividade prova aptidão proficional ba dala uluk tenke  hatene kona ba planu servisu atu nune ‘e hala’o atividade labele iha difikuldade  durante realizasaun. Realizasaun atividade prova aptidao profisional (PAP) iha parte rua (2) mak hanesan Atividade laos fisiku ka atividade ho fiziku:
3.3.1.      Atividade la ho fiziku mak hanesan:
Hare fatin ou survei da area, Identifika eqiupamentos, Analiza ekonomi, Planu ba projetu, Observa merkadu.
3.3.2.      Atividade ho fiziku mak hanesan:
Ke,e rai kuak, Halo seleksaun ba manutolun, Tetu, Kahur no tau (masin manutolun be), Da’an, Tau iha toples,Hakoi, Ke’e/hasai, Fa’an, Hakerek Relatoriu.


3.4.Planu orsamentu
            Planu ba orsamentu mak hanesan planu ida ne’ebe hala’o antes atu hahu projetu. Projetu ida ne’e realiza ho total orsamentu ka fundus orsamentu planu baseia ba fundus ne’e mak mensiona iha tabela hanesan tuir mai.
Tabela 1. Planu Orsamentu Realizasaun Atividade:
No
Deskripsaun
Unidade
Kuantidade
Sub Presu $
Total presu $
Obs
A
Material
1
Manu tolun
kg
5
3.00
15.0

2
Masin
Falun
10
0.25
2.50

3
Litro
5
-
-

Total gastus

17.50

B
Equipamentus





4
Sanan
Unidade
1
-
-

5
Toples
Unidade
1
2.00
2.00

6
Balde
Unidade
1
1.00
1.00

7
Buli
Unidade
1
-
-

8
Dasin
Unidade
1
-
-

Total gastus
3.00


3.5.Implementasaun projetu
1.      Prepara material ho ekipamentus ne’ebe uza atu halo prossesamentu
2.      Prepara fatin fermentasaun manu tolun
3.      Halo seleksaun ba manu tolun
4.      Tetu manu tolun, 1 kg, masin 500 grama, be 1 L
5.      Tau iha sanan no da’an durante 15 minutos
6.      Hasai no tau iha toples
7.      Fermentasaun duranteloron tolu (3)
8.      Ikus mai sai manu tolun mer
9.      Armazenadas to,o 30 dias



Manu tolun


Selesaun

Manu tolun at

Kahur/mistura

Masin, manu tolun,be

Da’an durante 15 minutos

Tau manu tolun ho be restu husi da’an iha toples,

Fermentasaundurante  oras 72 /loron tolu (3)

hasai husi rai kuak

Manu tolun mer


Armazenadas to,o fulan ida 30 dias

 



















Diagrama 1. Eskematizasaun produs manu tolun mer

KAPITULU IV
RESULTADU NO  DISKUSAUN

4.1.Analiza Rezultadu Projetu
            Analisa ekonomia produs manu tolun mer hanesan komponente gestaun ida mak importante tebes, hodi halo analisa komparasaun entre rendimentu ho kustu durante etapa produs manu tolun mer
            Tuir esplikasaun MAP liuhusi Guterres et al, (2015) katak atu kalkula valor analise  ekonomiku produs manu tolun mer uza formula hanesan tuir mai ne’e:
            AE = R-K
Diskrisaun
      AE                                   = Analisa Ekonomia 
      R                                      = Rendimentu  
      K                                     = Kustu
Tabela 2. Analiza rezultado projetu
Deskripsaun
Unidade
Kuantidade
Sub presu $
Total presu $
Kustu utiliza
Obs
A
Kustu produsaun
1
Manu tolun
kg
5
3.00
15.0
100%

2
Masin
Falun
10
0.25
2.50
100%

3
sanan
Unidade
1
-
-


4
Toples
Unidade
1
2.00
2.00
5%

5
Balde
Unidade
1
1.00
1.00
5%

6
Buli
Unidade
1
-
-


7
Dasin
Unidade
1
-
-


Total Gastus
20.50


B
Rendimentu
kg
5
4.80
24.0


C
Lukru



3.50


D
B/C Ratio



1.1





4.2. Analiza Ekonomia
            Analiza  ekonomia hatudu duni komparasaun rendimento ne,ebe hetan no gastu hasai  ho nia formula .
Analiza ekonomia   = Rendimento –kustu
                        =  $ 24.00 - $ 20.50 
                        =  $ 3.50
Basea ba resultadu  ekonomia produs manu tolun mer ba projetu ida nee hamutuk kg 5 no fa’an ba merkadu ho folin kada kg ida $ 4.80 nee duni resultadu ka rendimentu husi fa’an  manu tolun mer  nee hamutuk $ 24.0
ANALIZA B/C ratio
            B/C ratio hatudu komparasaun entre kuantidade lukru ho gastus ho nia formula
        B/C ratio = 24.00 /20.50
= 1.1
Baseia ba resultadu kalkulasaun B/C ratio  hatudu katak signifikante ou viavillidade, projetu produs manu tolun mer bele kontinua. Teoriamente katak bainhira valor B/C ratio > 1 indika katak projeitu ne’e viavel atu kontinua maibe kuandu menus husi <1  indika katak produtu ne’e la viavel atu kontinua.





CAPITULU V
TAKA
5.1. Konklusaun

Bazeia ba rezultadu realizasaun atividade ho nia konklusaun hanesan tuir mai ne’e:
1.      Hosi manu tolun 5 kg bele produs manu tolun mer 5 kg .
2.      Resultadu husi fa’an manu tolun mer hetan lukru
3.      Atu halo negosiu ba produs manu tolun mer la presija investe osan bo’ot
4.      Prosesu halo manu tolun mer fasil no material ne,ebeuja simples
5.      Atividade ne’e viavel no bele kontinua, tanba valor B/C Ratio liu 1(>1).
6.      Manu tolun mer fo benefisiu ba komunidade ne,ebe hela besik bele asesu

5.2.Sujestaun
Tuir rezultadu programa PAP no relatoriu ida ne,e, hakerek nain hakarak sujere ba:
1.      Presiza hasae produsaun manu tolun mer e material prima hodi produs manu tolun mer  .
2.      Embalagem tenke diak
3.      Aumenta lina merkadoria ba iha loja, ho kios ne’ebe besik
4.      Negosiu ne’e tenke halo ho modelu oi-oin
5.      Iha futuru presiza halo sosializasaun konaba konsumu manu tolun mer, tamba iha komponente importante balu, ba ita ema nia saude.




BIBLIOGRAFIA
Biologi.html
Biologi-terapan.html
sederhana.html









RELATORIO HAKIAK  BIBI




RESUMU

Maioria, sidadaun Timor Lorosa’e moris nu’udar Agricultor ne’ebe mak iha interese atu haki’ak bibi, tamba uza capital ne’ebe ladun boot, ladun gasta osan, fasil atu haki’ak la persiza fatin ne’ebe luan.
Projetu ne’ebe mak estudante Escola Técnica Agricola de Moleana halao, diak teb-tebes tamba, projetu ida ne’e sai hanesan exemplu ida ba komunidade ou Agrikultor sira ne’ebe mak hela besik iha area projetu hodi nune’e, Agrikultor sira bele banati ou adapta tuir saida mak estudante sira halo.















LIAN MAKLOKE
Antes hakerek Relatoriu ida ne’e, la haluha mos agradese ba Aman Maromak tamba, ho Aman Maromak  grasa no tulun hodi haraik mos esperitu badinas no isin diak nian mai hau hodi prepara Relatoriu ida ne’e to’o remata, tamba akompanhã ho grasa Maromak, ho nune’e hau hakerek relatoriu ida ne’e ho sucesu, tamba Aman Maromak mak bele kria buat hot-hotu iha mundu, ho ida ne’e hau husu atu akompanhã hau durante hau halao programa prova aptidão profissional (PAP) no programa ida nee hahu iha loron 06/07/2017, iha kampaung ETA.Moleana Aldeia Moleana Suku Ritabou Postu Administrativu Maliana no Municipiu Bobonaro.
Durante hahu Elaborasaun Relatoriu ida nee autor sira hotu hetan difikuldade ho problema barak mak hanesan tuir mai ne’e, Atraves hetan ajuda husi Professor/a no mos kolega sira seluk, no autor konsegue ho difikuldade hot-hotu ho satisfasaun ne’ebe bo’ot, tamba nee ho oportunidade ida nee autor hakarak agradese ba:
1.      Eng. Bonifacio de Oliveira Fraga, nu’udar Director da Escola Técnica Agricola de Moleana ne’ebe fo ona motivasaun no apoiamentu kona-ba programa prova aptidaun profissional (PAP).
2.      Sr. Afonso Dos Santos da Conceição, L. Agrn nu’udar kurikulum Escola Técnica Agricola de Moleana.
3.      Sr. Pedro Monteiro, nu’udar Chefe da komisaun de Organizadora (PAP). Prova aptidaun profissional.
4.      Sr. Aniceto Lopes, L. Agr. Pec, ne’ebe mak fo ona orienta atu bele hala’o aktividade no Relatoriu ida nee ho di’ak.
5.      Sr. João Batista L. Agrn, Sekretariu e komissaun Organizadora (PAP) Prova aptidaun profissional.
6.      La haluha mos agradese ba Professor/a sira ne’ebe durante Tinan (2) nia laran hanorin ami iha area eskola nian fo ona sira nia Matenek e konhesimentu ne’ebe sira iha fo mai ami.



INDICE
Pajina
TITULU................................................................................................................................ i
FOLHA ASEITASAUN...................................................................................................... ii
REZUMU BADAK............................................................................................................. iii
LIAN MAKLOKE.............................................................................................................. iv
INDICE................................................................................................................................ v
LISTA TABELA................................................................................................................. vii
KAPITULU I DAHULUK................................................................................................. iv
1.1.Introdusaun..................................................................................................................... 1
1.2.Objetivo.......................................................................................................................... 2
1.3.Benefisiu......................................................................................................................... 2
KAPITULU II TEORIA BAZIKU
2.1.Preparasaun Fini........................................................................................................ 3
2.2.Hahan(Feeding)........................................................................................................ 4
2.3.Luhan........................................................................................................................ 4
2.4.Prevensaun no tratamemtu ba animal moras............................................................. 4
2.5.Merkadu.................................................................................................................... 5
KAPITULU III METODOLOGIA..................................................................................... 5
3.1.Observasaun Localizasaun........................................................................................ 6
3.2.Fatin no Tempu Implementasaun.............................................................................. 6
3.2.1.      Tempu........................................................................................................... 6
3.2.2.      Fatin.............................................................................................................. 6
3.3.Ekipamentus ho Material.......................................................................................... 6
3.3.1.      Ekipamentus................................................................................................. 6
3.3.2.      Material......................................................................................................... 7
3.4.Limpeza Localizasaun............................................................................................... 7
KAPITULU IV. REZULTADU E DISKUSAUN
4.1.Planu Aktividade ba Proetu............................................................................................ 8
4.1.1.      Aktividade la ho Fiziku...................................................................................... 8
4.1.2.      Aktividade ho Fiziku.......................................................................................... 8
4.2.Manutensaun ba Bibi ne’ebe hakiak............................................................................... 8
4.3.Osan ba Proetu................................................................................................................ 9
4.3.1.      Fini...................................................................................................................... 9
4.3.2.      Luhan no Ekipamentu........................................................................................ 10
4.3.3.      Aihan................................................................................................................. 10
4.3.4.      Aimoruk no Vaksin............................................................................................ 10
4.3.5.      Orsamentu ba serbisu nain................................................................................. 10
4.3.6.      Seluk-Seluk........................................................................................................ 10
4.4.Rezultadu Merkaduria................................................................................................... 11
KAPITULU V. TAKA
5.1. Konklusaun husi proetu................................................................................................ 12
5.2. Rekomendasaun Sugestaun.......................................................................................... 12
BIBLIOGRAFIA................................................................................................................ 13
ANEXO............................................................................................................................... 14




















LISTA TABELA

Nú Tabela                                Titulu                                                   \                          Pajina
Tabela 1. Presu fini Bibi........................................................................................................ 9
Tabela 2. Rezultadu Merkaduria.......................................................................................... 11





KAPITULU I.

DAHULUK
1.1.Introdusaun
Tuir dekretu Lei N 8/2010 iha loron 15 fulan Fevreiru, Programa prova de Aptidão Profissional  (PAP) Hanesan komponente husi kurikulum foun ba Ensinu Sekundáriu Tékniku Vokasional (ESTV) Ne’ebe konsiste iha apresentasaun no defesa ba projetu ne’ebe sei teste husi júri, no mos ho Responsabilidade ba Relatoriu final no realiza e apresia kritika, demonstrativu, no hatene kona-ba konpeténsias profissionais adquiridu ba tempu naruk iha formasaun, ho razaun hirak ne’e maka estudante refere halo projetu ne’ebe ho kompeténsia, Haki’ak Bibi ho Sistema Semi Intensivu.
Bibi klasifika nu’udar Balada maksusuk ka mamiferu ki’ik ida ne’ebe iha dikur par rua, ain kukun par rua, no nia dikur kleuk ba laran, Bibi gosta liu moris iha foho no fatin sira ne’ebe difisil ba Animal sira seluk hela ba.
            Klasifikasaun bibi ne’ebe inklui iha animal makfalek hanesan mos krau no bibi malae, hanesan : filu cordata, sub filu vertebradu ( iha ruin kotuk ),Klase mak susuk ( mamiferu,fo susu ba ninia oan ),suku makukun (unguladu katak ho ain kukun ),Ordo artiodaktilu ( Ain kukun par rua ),sub Ordo selenodantia ( makfa’lek ), Secsaun Pecora ( hahoris Oan ), Familia bovidas,Jeneru bibik ( Caprino ), Specie Capra hircus, ibex,caucaria,falconeri,pirenaica.
Bibi animal ida ne’ebe mak fasil liu atu halo adaptasaun ba ambiente ne’ebe nia hela ka moris ba’, Bibi nia hahalok han hahan no ai tahan sira ne’ebe nia ko’or verde, bele halo rezultadu aat ka estraga rai no meu ambiente.
Iha Timor Lorosa’e laran tomak numeru Bibi barak teb-tebes antes tinan 1999, iha tinan 1999 nu’meru bibi iha Timor Lorosa’e laran tomak kabesa 131. 125, maibe depois Vota independensia nian, numeru bibi menus liu, ne’ebe iha tinan 2002 nu’meru bibi iha Timor Lorosa’e laran tun to’o kabesa 79.379. (Almeida, 2003).
Sistema haki’ak bibi ne’ebe oras ne’e dau-daun ita nia Familia Agrikultor sira adopta mak sistema semi estensivu. Fatin ne’ebe mak bele sustenta sistema ida ne’e mak tenke iha pasture ne’ebe luan, pasture ne’ebe mak ita iha maka pastura natural, ne’ebe hori uluk kedas husi avon sira nia Tempu kedas hodi husik balada sira.
1.2.Objetivo
Objetivu husi projetu kriasaun haki’ak Bibi mak hanesan tuir mai nee:
1.      Atu bele aumenta estudante / hau  nia kapasidade, liu-liu iha area pecuaria hodi nune’e bele implementa iha ami/hau nia fatin depois de sai husi eskola ida ne’e.
2.      Estudante/hau  bele implementa siensia ne’ebe mak hau hetan durante iha banku estudu hodi nune’e bele hatene vantajen husi hau nia kapasidade.
3.      Estudante /hau bele hatene oinsa bele hetan rezultadu ne’ebe di’ak husi sistema kriasaun haki’ak Bibi ho Sistema Semi Intensivu.
4.      Oportunidade ida hodi demostra potenciais empregador sira ho kapasidade ba alunu atu desempenho profissional rigorosso, atu nune’e bele sientifika kona-ba grau konhesimentu Tékniku nian.

1.3.Benefisiu
Benefisiu ba projetu kriasaun haki’ak Bibi mak hanesan tur mai ne’e:
1.      Kapital ne’ebe uza hodi haki’ak bibi uitoan, signifika katak bibi hanesan makfalek ki’ik ida, ne’ebe fasil atu ema haki’ak.
2.      Bibi bele oan lalais.
3.      Animal ida ne’ebe ema hotu-hotu bele han nia naan laos hanesan fahi (Ema ne’ebe tensaun altu ba sira nia saude ladun di’ak,religiao islamia sei la konsumu).
4.      Atu bele aumenta kohecimentu kona-ba ciénsia Tékniku Agrikola liu-liu iha area pecuaria atu sai realidade ida ne’ebe molok kontinua iha nivel ne’ebe aas.
5.      Atu hetan osan bazeia ba animal ne’ebe mak ita haki’ak ho resultadu ne’ebe di’ak, wainhira kolleita.
6.      Prepara ho kapasidade ne’ebe di’ak ou experiensia atu nune’e to’o ikus bele kompete iha desenvolvimentu ba sektor Agro Pecuaria.
KAPITULO. II.
TEORIA BASICO
2.1. Referensia
Bibi hanesan animal ida fasil liu atu halo adaptasaun ba ambiente, ne’ebe nia hela ou moris ba, iha fatin ka ambiente aat liu mos, animal ida ne’e bele moris. (Almedia, 2003). Hatutan tan katak se ita la halo monitoria karik ka la hare didiak bibi ne’e moris, bibi ne’e halo att meiu- ambiente liu-liu fatin sira ne’ebe ai ka du’ut.
Tuir Reksohadiprodjo, (1984) animal domestiku husi fatin ne’ebe klima diferentes presiza adaptasaun ho ambiente ne’ebe foun atu defende ninia moris. Tuir mai hateten mos katak Animal domestikasaun sei estres wainhira Animal domestikasaun ne’e moris iha habitasaun foun, maka animal ne’e sei labele moris iha fatin ne’e.
Utilizasaun lima sistema kriasaun animal produsaun na’an/produsaun bibi mak hanesan tuir mai ne’e:
2.1.Preparasaun fini
Bibi finin ne’ebe atu hili hodi haki’ak, ita presiza hatene bibi finin ne’e mai husi ne’ebe, ita labele sosa bibi sira ne’ebe ema barak mak faan iha estrada ibun, tamba bibi sira ne’e ninia orijen mai husi fatin ne’ebe la klaru tiha ona, (Almedia, 2003).
Fini hanesan fator ida ne’ebe determinante sucesu ka la sucesu iha kriasaun animal nia laran. Ho razaun ida ne’e maka hili no selesaun fini hanesan atividade importante ne’ebe kriador tenke halao no hamutuk ho overese alimentasaun e gestaun haki’ak animal ne’ebe di’ak sei fo resultadu ne’ebe di’ak iha kriasaun nia laran. (Sasroamidjojo ho Soeradji, 1978)



2.2. Hahan/Ai-han
Hahan hanesan fator ida importante iha kriasaun bibi, liu-liu kona-ba hasa’e kresimentu no desenvolvimentu pesu ne’ebe lais. Iha kriasaun nia laran iha buat tolu mak importante ne’ebe integradu hanesan karakteristiku genetiku, kriasaun, no hahan, fator prevensaun  no tratamentu moras e merkadu, (Kanisius, 1986).
Tuir Sasroamidjojo, (1980) katak hahan hanesan fator ida ne’ebe importante iha deselvolvimentu iha area pecuaria, tamba animal domestiku hotu-hotu bele moris no reprodutiva wainhira alimentasaun preparadu ho kualidade no kuantidade.
2.3. Luhan
Tuir kanisius, 1986. Katak atu hari’i luhan ne’ebe kriteriu teknis presiza konhesimentu klean no esperiensia, maka relasaun ho ida ne’e kriador sira tenke kompriende buat balun hanesan; lokasaun luhan, distansia entre luhan, material ne’ebe uza, luhan nia luan, ventilasaun, didin lolon.
Luhan hanesan fator ida ne’ebe importante tebes atu determina sucesu ka lae iha kriasaun animal nia laran, tamba luhan nia funsaun importante tebes ba animal hanesan fatin atu deskansa ba animal, fasil atu halo manajementu kriasaun, no defende animal husi perigu no na’ok ten. (Anonim, 1996) ideia hanesan husi Sasroamidjojo no Soeradji (1978) hateten katak ho luhan ne’ebe di’ak maka utilizasaun Ai-han ho objetivu produsaun sei bele kontrolu ho di’ak. Almedia, 2003, mos hateten katak bibi luhan  importante  teb-tebes tamba luhan ne’e iha funsaun ne’ebe importante liu mak bele proteje bibi no nia oan sira husi disturbiu animal sira seluk ne’ebe mai husi liur.
2.4.Prevensaun no tratamentu ba Animal moras
Fator ne’ebe mak tuir determina iha kriasaun no produsaun animal mak moras. Moras Animal hanesan perigu ida mak amiasa ne’ebe mosu iha kualker tempu, ho nune’e bele tarde kresimentu, hatun imunidade animal, no Animal bele mate. (Sugeng, 1992).
Almedia (2003) hateten katak moras bele halo lakon ita nia knar, bele halo lakon ita nia osan no buat seluk tan, tamba moras bele halo bibi mate derrepente, bele mos halo menus produsaun bibi nian, baseia ba buat hirak ne’e maka wainhira bibi hetan moras uitoan deit tenke halo kedas tratamentu hodi nune’e labele efeitu ba bibi nia produsaun.
2.5.Merkadu
Objetivu ikus husi Desenvolvimentu Agrikultura mak hasa’e povu/Agrikultor nia moris. Fa’an rezultadu kriasaun ne’ebe di’ak hanesan pasu importante atu hetan lukru ne’ebe a’as, maibe kriasaun ne’ebe di’ak sei la fo benefisu wainhira merkadu no fa’an produsaun la di’ak. (Anonim, 1996).
Merkadu hanesan fator determinante atu hetan lukru ne’ebe bo’ot iha kriasaun animal, tamba wainhira merkadu di’ak, konsumentu barak, e rendimentu di’ak maka animal nia folin mos di’ak. (Lopes, 1998), ne’e duni observa merkadu mos importante hodi nune’e produsaun/kriador bele hatene kondisaun ri’il ne’ebe akontese iha merkadu.
                                                          










KAPITULO. III.
METODOLOGIA PROJETU

3.1.Observa Lokalizasaun
Observasaun mak hanesan aktividade simples ida ne’ebe sei halao uluk antes atu halao servisu seluk, observasaun nia funsaun atu hare ka identifika kondisaun rai ne’ebe prepara ona atu hala’o projetu ne’e rasik atu nune’e bele hatene kondisaun rai ne’e, rai lolon ka rai tetuk  atu nune’e animal ou Bibi neebe mak haki’ak, halimar ho livre no diak.
Halo observasaun ba area ne’ebe mak hala’o ba projetu ne’e iha loron 12-06-2017 ne’ebe akompanha husi kurikulu, orientador, no komissaun organizadora (PAP).
3.2.Fatin no Tempu Implementasaun
3.2.1.      Tempu
Programa de prova aptidaun profissional (PAP) hahu realiza durante fulan tolu nia laran, hahu iha loron 06/07/2017, no remata iha loron 06, Fulan Setembru, Tinan 2017
3.2.2.      Fatin.
Programa Ida ne’e realisa iha kanpoun ETA-Moleana, Aldeia Moleana, Suco Ritabou Posto Administrativo Maliana, e Municipio de Bobonaro
3.3.Equipamentus ho Material
Equipamentu ne’ebe uza iha aktividade/projetu haki’ak Bibi mak hanesan tuir mai ne’e:
3.3.1.      Equipamentus
a.       Katana
b.      Aisuak
c.       Sekop
d.      Metru
e.       Tali
f.       Martelu
g.      Kado
3.3.2.      Material
Material ne’ebe uza iha aktividade /projetu haki’ak Bibi mak hanesan tuir mai ne’e:
a.       Fini Bibi
b.      Ai
c.       Au
d.      Kalen
e.       Pregu
f.       Masa hemu bee fatin
g.      Aimoruk
3.4. Limpeza Lokalizasaun
Objetivu importante liu mak limpeza ne’e, atu nune’e fasil mai ita atu hala’o projetu ne’e. Limpeza ida ne’e rasik ho nia durasaun tempu loron rua (2), hahu iha loron 15/05/2017 ne’ebe, realiza husi estudante PAP, iha fatin kampaun ETA.M, Aldeia Moleana, Suku Ritabou, Postu Administrativu Maliana, Municipiu Bobonaro.










KAPITULO. IV.
REZULTADO E DISCUSAUN
4.1.Planu Aktividade ba Projetu
Antes realiza programa prova aptidaun profissional, (PAP) ba dala uluk halo processu planu ne’ebe klaru atu nune’e labele hetan difikuldade durante hala’o aktividade iha kampu servisu nian.
Programa de prova Aptidaun Profissional (PAP) iha parte rua mak hanesan:
4.1.1.      Aktividade la ho fisiku mak hanesan
a.       Planu aktividade
b.      Identifika área/observasaun

4.1.2.      Aktividade ho fisiku mak hanesan
a.       Hamos du’ut no restu husi kulturais sira
b.      Preparasaun ba material no equipamentus
c.       Sukat aréa ne’ebe atu halo konstrusaun
d.      Bibi ne’ebe haki’ak

4.2.Manutensaun ba Bibi ne’ebe haki’ak mak hanesan
a.       Fo han e fo hemu/bee
b.      Hamos luhan laran
c.       Hamos aréa Luhan
d.      Kontrola moras



4.3.Orsamentu ba projetu
Fator ne’ebe mak fo imfluensa ba iha analisa orsamento projetu nian mak hanesan :
1.      fini
2.      Depresiasaun ba luhan
3.      Ai-han
4.      Ai-moruk
5.      Orsamento ba servisu nain
6.      Seluk-seluk.
4.3.1.      Fini
Fini mak hanesan quantidade bibi ne’ebe mak sosa no haki’ak halo bo’ot, bokur, no bele halo aumenta oan to’o lori ba merkadu atu bele fa’an. Ho nune’e atu sura orsamentu setor ida ne’e relasaun ne’ebe integradu ho modalidade ne’ebe atu uza hodi sosa bibi ne’ebe atu haki’ak. Projetu ne’ebe mak halao, presiza bibi fini ne’ebe ho quantidade bibi lima (5), bazeia ba buat ne’ebe ami iha no ami nia kbi’it ne’ebe mak ami iha e bele. bibi lima (5) ne’e ho ninia presu hanesan iha tabela.
Tabela.I.Presu fini bibi.

No
No bibi
Presu(US$)
Obs
1
Bibi Grower
35
9 mezes
2
Bibi idade produsaun
65
12 mezes
3
Bibi idade produsaun
65
12 mezes
4
Bibi idade produsaun
65
12 mezes
4
Bibi idade produsaun
70
12 mezes
5
Total Orsamento ba fini
300.00.




4.3.2.      Luhan no Equipamentu
Bibi luhan nia palku ou andar ho ninia medida naruk, 50 cm, no luan, 180 cm, bele haki’ak bibi ulun lima ou bele tun liu fali husi lima nee, iha ne’e ita hakarak hatene depresiasaun kontruksaun luhan. Ita bele hetan husi montante osan ba kontruksaun luhan nia fahe ho total tempu uza luhan ou durasaun, ( tinan rua 2,).
DL = US$ 170/24 = .US$7.0.( DP = Depresiasaun Luhan ) Tinan ida produsaun dala ida.
4.3.3.      Ai-han
Iha kriasaun ou haki’ak bibi,ai-han hanesan fator ida ne’ebe importante, tamba komponente ai-han fator ida ne’ebe bo’ot liu kompara ho komponente sira seluk. Iha kriasaun ou haki’ak animal, iha projetu ida ne’e ai-han ne’ebe mak uza ba fo bibi mak ai-han Verdura. Ai-han ne’ebe mak persiza fo ba bibi ne’ebe mak ita haki’ak tenke kualidade ne’ebe di’ak.Orsamento ba ai-han mak hanesan US$. 75.00.(kada fulan US$25).Orsamento Ida ne’e usa ou fo ba ema ne’ebe mak prepara ai-han verdure ne’ebe mak bibi presiza.
4.3.4.      Ai-moruk no Vaksin
            Ai-moruk ba projeto Ida ne’e implementador la prepara maibe orsamento ne’ebe mak prepara mak US$.25.00.
4.3.5.      Orsamentu ba Servisu na’in.
Orsamento ba servisu nain durante fulan tolu iha kriasaun bibi nia laran mak kada fulan US$30.00.entaun total orsamento ba servisu nain mak US$. 90.00. ba fulan tolu (3) nia laran.
4.3.6.      Seluk-seluk.
Orsamento ba seluk-seluk mak hanesan :
-          Ba eletricidade              US$ 10.00
-          Transportasaun              US$ 30.00.
Totol orsamento ne’ebe maka hasai atu halao kriasaun bibi mak : US$ 537.00.

4.4.Rezultado merkadoria / faan.
Rezultado merkadoria ou faan animal bibi mak hanesan iha tabela kraik :
No
No bibi /Naran bibi
Presu / folin US$
Obs
1.
Bibi  Grower
75.00
9 mezes
2.
Bibi  idade produsaun
160.00
12 mezes
3.
Bibi  idade Produsaun
170.00
12 mezes
4.
Bibi  Idade produsaun
160.00
12 mezes
5.
Bibi  idade produsaun
180.00
12 mezes

Total resultado faan
745.00


Rendimento ne’ebe mak kriador hetan mak hanesan :
Total orsamento husi rezultado faan hamenus ho Total orsamento ba projeto.
US$ 745.00 – US$.537.00 = US$ 208.00.
Maka beneefit / Cost Ratio  mak :
Total orsamento husi rezultado faan ita fahe ho total orsamento ba projeto.
745/537 =1,3.
Maka ita bele fo konklusaun katak negosiu ou projeto Ida ne’e viavel e  bele halao kontinua..






KAPITULO. V.
T A K A
5.1. Konkluzaun
            Nu’udar kriador/Haki’ak nain ne’ebe di’ak iha obrigatoriu atu hatene criteria kriasaun/haki’ak hanesan Domina siensia, no hadomi animal ne’ebe ita haki’ak.
Domina siensia refere hanesan domina saida mak ita temi : Breeding, Feeding, e Management (prevensaun moras no merkadoria)
Halao gestaun ne’ebe di’ak
            Se karik kriador bele ona kria fini ne’ebe di’ak no bele fo ai-han ne’ebe di’ak ho kualidade no kuantidade, tuir mai kriador tenke halao gestaun kriasaun e habokur bibi no sistema semi intensivu /intensiva.
Analisa Economia.
Baseia ba analisa ekonomia projetu nian hanesan; osan ne’ebe mak sai U$$ 538.00 no osan ne’ebe mak tama U$$.745.00. Maka kriador bele hetan Rendimentu hanesan:
U$$.745 - 538 = US$.207.00 . No Benefit Cost Ratio mak U$$745.00 / 538.00 = 1,3. Ne’e siknifika katak kriasaun ida ne’e bele halao iha Agrikultor sira nia vida moris.
5.2. Rekomendasaun ka Sujestaun.
            Rekomendasaun ka Sujestaun mak ami presiza hato’o mak hanesan:
1.      Atu bele halao programa (PAP) ne’e ho di’ak Edukasaun prepara mos orsamentu ruma ba programa ida ne’e, tamba Inan ho Aman husi estudante ladun iha posibilidade atu realisa ou halao programa ida ne’e.
2.      Husu ba Governu kompetente atu bele legalisa ou loke dalan ba Agrikultor sira, wainhira Agrikultor sira presiza fini animal ruma husi Indonesia atu bele halo kriasaun iha rai Timor Lorosa’e, Tamba ho aktividade hirak ne’e maka Agrikultor sira bele hadia sira nia vida moris no mós bele kria kampo servisu ba juventude sira ne’ebe la iha servisu
BIBLIOGRAFIA
Recsohadiprodjo. S. 1984, pengantar ilmu peternakan Tropis. Penerbit BPFE. Jakarta
Sosroamidjojo, M. S, 1980, Ternak potong. CV. Yasaguna Jakarta.
Sosroamidjojo, M. S. dan Soeradji,. 1978, peternakan Umum, CV. Yasaguna, Jakarta.
Sugeng, B., 1992, Ternak potong., penebar Swadaya. Jakarta.
Djanah, D., 1983. Pemeliharan ternak kambing. Yasaguna. Surabaya.
AA/VV., 1983. Makanan Hijauan Ternak. Kanisius. Jogjakarta.
Sumoprstowo, C.D.A. 1994. Cara pemeliharaan Ternak Kambing Yang Sukses. Bhatara, Jakarta.





RELATORIO HAKIAK FAHI






RESUMO

Husi populasaun Timor laran tomak, iha familia agrikultór barak mak hakiak Fahi  ho kuantidade ki’ik to’o kuantidade bo’ot. Fahi lokal iha  nia estrutura fisika, la hanesan Fahi nia fulun no mós la hanesan Fahi lokal  balun fulun kor metan, mutin no makerek.
Hakiak Fahi mak hanesan fase ida ne’ebe importante ba ema hotu no fó benefisiu ne’ebe bo’ot tebes ba ita agrikultor,liu-liu ba populasaun sira ne’ebe mak hela iha base, Fahi lokal hanesan animál ida ka Fahi ida nia naran hodi uluk kedas ema hotu koiñese.
Fahi lokal nia funsaun ba agrikultor  no populasaun sira hotu importante teb-tebes  atu bele ajuda familia ida-idak nia moris lor-loron nian ka atu bele aumenta osan ka ekonomia iha familia nia laran. No família pekuária sira interese haki’ak Fahi lokal, sira barak mak nia hanoin katak prosesu fa’an fahi  fó lukru ka folin no prospriedade diak liu wanhira sira fa’an.
Projetu no atividade implementa iha Aldeia Moleana, Suku Ritabou, Posto Adminstrativu Maliana, Municipiu Bobonaro, hahú iha loron (5) Juiñu to,o loron (30) Setembru 2017. Baseia ba analiza sura rendimentu haki’ak fahi lokal husi total rendimentu $1780 no total gastus $570 halo mos analiza B/C ratio ho valor 3.12. hatudu katak projetu ne’e viavel atu kontinua.








LIA MAKLOKEK
Relasiona ho relatoriu ne’e hakerek na’in sobre realizasaun atividade pratika iha terenu la haluha hato’o hau nia Agradecimento ba Nai Maromak, tamba ho nia tulun no graca wain mak hakerek nain bele hakerek relatoriu ho topiko “Haki’ak Fahi Lokal grower” Relatoriu ida ne’e aprezenta hanesan requesitu ida atu completa Exame Nascional iha Eskola Teknika Agríkola Moleana.
Iha oportunidade/biban ne’e hakerek nain hato’o obrigadu barak ba entidade hotu nebe’e mak tulun/apoiu durante hakerek relatoriu ne’e liliu ba :

1.      Eng. Bonifacio de Oliveira Fraga, hanesan Diretor Eskola Teknika Agrikola Moleana
2.      João Magno L.AgrP. hanesan professor orientador nebe’e mak akompanha no fó orientasaun durante pratica no  hakerek relatorio .  Pedro Monterio L,Agrn, hanesan chefe komisaun organizadora ba Programa (FCT) no (PAP) 2017.
3.      Konselhos professores no funsionariu Eskola Téknika Agríkola Moleana.
4.      Belun sira no entidade sira hotu, nebe fó apoiu no tulun direita no mós indireita nebe’e mak ajuda teb-tebes  relatoriu ne’e hakerek hotu tuir tempu nebe’e mak determina.

Ikus liu hakerek na’in rekonese katak sei iha frakeza konaba hakerek relatoriu ne’e, nune’e hakerek nain hein hanoin diak ruma no kritika hodi bele hadia relatoriu ne’e diak liutan no perfeitu. Ho nune’e relatoriu ne’e bele iha benefisiu ba ita hotu.






INDÍCE
                                                                                                                                    Pajína
TITULU................................................................................................................................ i
PÁJINA ASEITASAUN..................................................................................................... ii
RESUMO............................................................................................................................. iii
LIAN MAKLOKEN........................................................................................................... iv
INDICE............................................................................................................................... V
KAPITULO I DAHULUK
1.1.introdusaun..................................................................................................................... 1
1.2.objetivu........................................................................................................................... 2
1.3.benifisiu.......................................................................................................................... 2
KAPITULO II FUNDAMENTU TEORIA
2.1.Deskrisaun Jeral Fahi...................................................................................................... 3
        2.2 Ai-han..................................................................................................................... 3
        2.2.1 Batat (Zea mais L)............................................................................................... 4
        2.2.2 Ikan u’ut (Fish meal)............................................................................................ 4
        2.2.3 Lamatoro u’ut (Leucaena Lecocaphala).............................................................. 5
        2.2.4 Hare u’ut (Oriza sativa  L)................................................................................... 5
2.3 Luhan.............................................................................................................................. 5
2.4 Sistema Haki’ak.............................................................................................................. 6
KAPITULO III IMPLEMENTASAUN ATIVIDADE
3.1 Fatin no Tempu............................................................................................................... 7
3.2  Material no Ekipamentus............................................................................................... 7
          3.2.1 Material.............................................................................................................. 7
          3.2.2 Ekipamentus...................................................................................................... 7
          3.2.3 Fahi.................................................................................................................... 7
          3.2.4 Luhan................................................................................................................. 7
          3.2.5 Metodu Formula Rasaun................................................................................... 8
          3.2.6 Metodu fó Ai-han.............................................................................................. 8
3.3 Proseduramentu/Prosedimentu Implementa Atividade.................................................. 8
              3.3.1 Etapa Preparasaun ......................................................................................... 9
              3.3.2 Etapa Implementasaun................................................................................... 9
3.4 Orsamentu Kapital Permanente no Variaveis................................................................. 9
              3.4.1 Kapital Permanente....................................................................................... 10
              3.4.2 Kapital Variaveis.......................................................................................... 11
KAPITULU IV RESULTADU NO DISKUSAUN
4.1.Resultadu Produsaun Haki’ak Fahi Lokal/Timor.......................................................... 12
4.2.Analiza Ekonomia Haki’ak Fahi Lokal/Timor............................................................... 12
4.3.Rendimentu/Income...................................................................................................... 12
4.4.Benefit Cost Ratio B/C................................................................................................. 13
KAPITULO V KONKLUSAUN NO SUJESTAUN
5.1.Konklusaun.................................................................................................................... 14
5.2.Sejestaun........................................................................................................................ 14
BIBLIOGRAFIA................................................................................................................ 15
ANEXO KALENDERIZASAUN..................................................................................... 17




KAPITULU I
DAHULUK
1.1  Introdusaun
     Animál fahi hanesan balada ida ne’ebe famozu tiha ona iha sosiadade Timor Leste, ne’ebe haki’ak husi ita nia Avon sira hori-uluk kedas to’o ohin loron, ho nia haki’ak tradisionalmente atu bele produz proteina animal ba ema nia nesesidade. Sosiedade haki’ak fahi hanesan fonte ida, atu bele fó resultadu ka hanesan reserva. Iha sorin seluk, fahi hanesan mós animal ida ne’ebe utiliza hodi halo seremonia kultural.
    Haki’ak fahi husi ita nia komunidade enjeralmente hanesan pasa tempu deit, ho nia sistema haki’ak no habarak-an (desenvolve-an) ne’ebe eksentivamente. Desenvolvimentu animál fahi no produktividade animál sei menus, tamba kauza husi limitasaun finanseiru husi haki’ak nain sira, kapasidade no koinesementu sei menus, hodi halo preparasaun material ba envestimentu ka produsaun animál. No mós kauza husi fatór jestaun haki’ak ne’ebe ladun optimu, mak hanesan; sistema ne’ebe haki’ak extensivu, la define objetivu haki’ak ne’ebe klaru, la iha selesaun ba fini animal (breeding) no haki’ak animal liu husi ida ka espésie.
    Animál fahi hanesan animal monogastriku ki’ik ne’ebe, iha kapasidade bele desenvolve-an (habarak-an lalais), ho nia kapasidade hahoris oan (liter size) 8 to’o 12 no tinan ida bele hahoris dalarua. Maibe iha indikasaun katak, fini animál (Breeding), jestaun (Managament), ho ai-han (Freeding) seidauk tau atensaun dia’ak husi animál nain sira, no mós mortalidade (Mortality) ba animál fahi sei sa’e makas ho nia produtividade no reprodusaun sei tun, tamba ne’e mak afeita, ba produsaun fahi Timor Leste.
    Atu desenvolve no hasae produtividade fahi, mak tenke buka alternative ne’ebe dia’ak, no konkreta hodi fó solusaun ba problema ne’ebe ita nia animál nain sira infrenta daudaun. Alternativa ne’ebe presiza atu hadia mak jestaun haki’ak, liu husi fó ai-han konsentradu ne’ebe iha kualidade no kuantidade  ne’ebe naton tuir seinsia nutrisaun animál nian, muda sistema haki’ak husi extensivu ba semi intensivu ka intensivu iha sorin suluk mós, tenke regula ba reprodusaun ho efetivu no efisiente. Sistema haki’ak fahi ho sistema intensivu bele haki’ak animál fahi nia todan, liu husi ai-han ne’ebe kualidade tuir nesesidade animál nian, tamba ai-han hanesan fatór importante ba susesu haki’ak fahi hodi hetan nia produsaun ka resultadu ne’ebe di’ak baseia ba hanoin sira iha leten, mak eskritor/hakerek nain iha hanoin ida hodi hala’o tiha ona atividade pratika kona ba hak’ak fahi lokal (grower) ho intensivu. 
1.2  Objetivu

1.      Atu hasa’e kapasidade no koinesementu kona ba formula rasaun ba animal fahi tuir nia fase moris hahú husi fase starter to’o finisher.
2.      Atu hatene utiliza ai-han lokal no lamatoro tahan, hodi halo formulasaun rasun ba animál fahi.
3.      Atu hatene haki’ak fahi ho sistema intensivu no fini animál (breeding), jestaun haki’ak (managament), no ai-han (feeding).
1.3  Benefisiu
1.      Atu hasa’e kapasidade no koinesementu, liu husi haki’ak animál fahi ho sistema intensivu.
2.      Atu nune’e iha futuru bele implementa iha terenu no hanesan ezemplu ida, ba sosiedade atu bele banati tuir, hodi hasa’e produsaun fahi iha Timor Leste.







KAPITULU II
TEORIA BAZIKU

  2.1 Deskrisaun Geral Fahi
      Tuir ( Sihombing (1997), esplika katak fahi maus (domestiku) ne’ebe ita hatene dau-dadun  (Sus scrofa domestic) jerasaun fahi fuik ne’ebe mai husi espésie rua ne’e mak sus scrofa no sus vitatus fahi fuik ne’ebe nia jerasaun mai husi Europa, ho nia karakteristika hanesan; isin bo’ot, ulun bo’ot, ain-as, tilun tahan naruk no nia fulun grosu (Crest). Sus vitatos fahi fuir ne’ebe nia jerasaun mai husi Azea.
 Animál fahi klasifika tuir aspetu zoolozia mak hanesan; Reino, animlia,filu; kordata, subfilu; vertebradu, klase; mamalia, ordem; artiodátilu, familia, suidae; zenu; Sus (fahi)  especie; Sus scrofava, Sus vitatus.Sus mediaterania (Blakely no Bade, 1994). Relata liu tan katak klasifikasaun fahi tuir aspetu karkasa iha tipu tolu, ne mak; tipu na’an no bokur na’an isin. Animál fahi ne’ebe eziste iha Timor-Leste hanaran; “fahi Timor” ne’ebe kleur ona desenvolve iha rai ida ne’e, maibe iha fahi balun hatama-mai husi rai seluk, hanesan Indonesia, ne;be nia fahi hanesan ho fahi Timor. Fahi sira ne’e mak fahi Bali,Fahi Sunda,Fahi Kalimantan, Fahi Sumba, no mós fahi ne’ebe mai husi China, Philipina no India. Fahi ne’ebe klasifika ba fahi rasa mai husi Europea, ne’ebe tama iha Timor, halo kruzamentu ho fahi lokal mak produs espeise/variadade barak iha Timor Leste. Fahi Timor ne,ebe haki’ak husi ita nia sociedade, iha mós fahi fuik ne’ebe namkari iha teritorio Timor Leste (MAF-RDTL, 2002). Fahi ne’ebe namkari iha Timor, tenke halo justikasaun klean, hodi hatene kona-ba fahi-sira ne’e hotu.
2.2. Ai han
      Ai han hanesan material ne’ebe bele han, no utiliza husi anaimál atu halo nia prosesu desenvolvementu ba nia isisn ka habo’ot tan, produsaun no asigura animál nia moris (Tilman et al.,1984). Relata liu tan katak ai-han hanesan material ne,ebe prepara hodi fó ba animál iha kontinuasaun be-beik ba animál durante oras ruanulu resin ha’at (24) nia laran (ad-livitun). Ai-han ba animál fahi bele hetan husi resultadu agrikultura nian, toos, peska, pekuaria no industria, ne’ebe utiliza hanesan ai-han ba animál, ne’ebe halo ona prosesamentu ka seidauk halo prosesamentu. Iha Timor Leste, ai-han lokal ne’ebe utiliza hodi fó ba animál mak hanesan batar, akar,hare u’ut, ai-farina no lamtoro tahan, no mós hahan sira seluk ne’ebe fahi bele konsumu (Anonimos, 2010).
      Fornesimentu ai-han hanesan fatór ida inportante ba kriasaun fahi, tamba fornesimentu ai-han ba fahi, ninia persentazem boot hodi halo kriasaun ba fahi. Fahi fini (breeding), presisa 60%  husi total gastu hotu ba produsaun, no 80% ba fahi habokur (fattening) ai-han hotu ne’ebe fahi presisa, dahuluk ho nia suptansia nutrientes mak hanesan karbohidratu, lipidu, protenia, vitamina, minerais no be’e. fatór hirak nebe presisa atu hatene mak: objetivu husi haki’ak ne’e rasik, atu habokur (fattening) ka ba fahi fini (breeding), no fase moris ba fahi starter, grower, finisher ka nia todan.
        Baseia ba fatór sira ne’e hotu, mak bele halo formula rasaun oi-oin tuir fahi nia nesesidade no objetivu haki’ak. Fahi starter, fahi oan ne’ebe sei susu, ho idade semana 8-10. Iha fahi nia nesesidade no objetivu hakiak fahi starter, fahi oan ne’ebe sei susu, ho nia idade semana 8-10. Iha fase ida ne’e tenke fó rasaun starter nian, ne’ebe nia kompozisaun material ai-han, fasil han no fasil atu halo digestivu (creep feed). Nia kontem fibra grossu 3% no proteina grossu 20-22%. Arasaun grower  ai-han ne’ebe fó ba fahi oan ne’ebe idade liu ona fase starter  ho nia idade fulan lima. Fahi ida ne’ebe iha fase ida ne’e, tenke hetan rasaun grower ho nia fibra grossu a’as oituan 5%, no nia proteina grossu 17%. Rasaun ba fahi habokur (fattening), fahi ne’ebe habokur no atu koa (potong), ho nia todan 50-100 kg.Rasaun ba fahi habokur material ai-han nia fibra naton, no proteina grossu 14 kg. Rasaun ba fahi fini, ai-han ne’ebe, fo fahi joven, hanesan troka ai-han fase grower ka fahi kabuki fulan tolu dahuk, no material ai-han nia fibra grossu relativamente as 8.5%, no proteina grossu 14.5%. Rasaun ba fahi ne’ebe laktasaun (fó susu oan), rasun ne’ebe fó ba fahi iha tempu fulan ikus durasun kabuk, no durasaun  durante fó susu nia oan. Materia ai-han ho nia kontem fibra grossu 7%, no proteina grossu 18.5% (Tilman et1984).


2.2.1 Batar (Zea mais )
     Batar hanesan hahán ne’ebe bele utiliza ba animál nian, no mós ba ema atu bele  konsumu, tamba batar hanesan ai-han ne’ebe iha fonte enerjia. (batar hanesan ai-han ne,ebe tuir  tempu, ho nia siklu moris loron 80-150. Enjeralmente batar nia naruk metro 1-3, no balun bele to’o metro 6). Batar ai-han ne’ebe bele fó enerjia dahuluk ba animál tamba kabohidratu batar liu husi 60-80% no fasil atu halo digestivu (han), no fibra grossu mós menus. Carbohidratu  husi batar forma husi amilosa amilopktin. Batar iha nia substansia ida hanaran xanttopil  batar nia bokur ka lipidu aas liu 3% kompara ho ai-han seluk hanesan sorgu, no fós, no proteina grossu batar 8,5% nutrientes iha batar nia laran grama 100 husi batar ho nia kalori 355 kkal, proteina 9,2 gr, lipidu 3.9 gr kadbohiratu 73,7 gr, kalsiu 10 gr. Fosforu 256 mg, Besi/Feru 2,4 mg, Vitamina A510 SI, Vitamina B1 0,38 MG Bee 12 grama (Souza, 1999).
2.2.2 Ikan uut (Fish meal)
       (Parakkasi 1990), esplika katak ikan uut hanesan ai-han ne’ebe di’ak ba animál fahi, tamba nia proteina 40-61%, asidu no aminoásidu ne’ebe iha kualidade di’ak, nomós fonte mineral no vitamina ne’ebe kompletu ba animál atu bele konsumu.Maibe tenke hanoin, presentazem ikan uut iha rasun ba fahi oan 2.5% deit.Kontem ka kandungan asidu aminóa esensial ne’ebe iha ikan mak hanesan arginine, glisin, leusine, lisin no valin.
(Rasyak 1990), relata katak nutritivu ikan uut mak hanesan, proteina grossu 65%, lipidu 4%, fibra grossu 1% , enerjia metabolismo 3380 kkal/kg. Ikan uut husi ikan teri, utiliza sai hanesan ai-han ba fahi, mai husi resultadu ne’ebe harahun ho makina hodi dulas to’o uut. Ikan uut bele uza hodi kahur fali ho ai-han seluk, hanesan; batar, fore keli, fore mungo, hare uut, no lamatoro ka ai-han seluk, ne’ebe animál bele konsumu hodi halo formula rasaun ba animál fahi.


2.2.3 Lamtoro uut (Leucaena lecocaphala)
(Soedirdjoatmodjo,1986). Esplika katak, lamtoro hanesan ai-horis ne’ebe kompostu ba leguimenosa ne’ebe uza ona sai hanesan ai-han ba animál ruminantes. Maibe uza mós sai hanesan ai-han ba animál fahi, sei kuran lamatoro ne’ebe uza ba ai-han fahi. Tenke halo uut, lamtoro nia uut ne’ebe uza habai halo maran, no ikus mai mak bele dulas ka fahi halo rahun hodi kahur ka mistura ho ai-han seluk ne’ebe prepara hodi formula rasaun.
(Murtidjo 2005) relata katak, lamtoro uut iha nia protein grossu 23.2%, lipidu 2.4%, fibra grosu 20.1%, enerjia metabolismo 1140 kkal/kg. Correia  reviu fali katak, protein husi lamtoro as bele to’o 36-48%. (Timal et al. 2005), nutritivu lamtoro uut nia material maran (seco) 100%, fibra grossu 18.0%, proteina grosu 23.75%, no enerjia metabolismo 2710 kkal/kg.
2.2.4 Hare uut (Oriza Sativa L)
      (Rasyaf 1997) esplika katak, hare uut hanesan ai-han restu (by-product), husi prosesu dulas hare sai fós. Hare uut kategoria hanesan ai-han ne’ebe fonte enerjia vitamina B, no nia lipidu mós aas. Kontem (kandungan) enerjia metabolismo husi hare uut mak 1700 kkal/kg, lipidu 13%, no nia fibra grossu aas, tamba iha uut ne’e, iha hare kulit ne’ebe nakfera hamutuk ho hare uut. Hare uut ai-han ka material ne’ebe uza ba ai-han fahi, tamba nia folin baratu no fasil atu hetan iha koler fatin, no la iha kompetisaun ho ema nia nesesidade (Anonimos, 2010).
 (Serão, 2012) esplika katak, iha Timor Leste hare uut eziste barak liu,no iha potensialidade atu bele uza ba ai-han fahi no animál seluk tamba sosiadade barak mak sai agrikoltur hodi halo natar. Nia esplika mós katak hare uut ho nia material maran (seca) entre 858.2 g/kg, proteina grossu 57.9% g/kg, fibra grossu 365.6 g/kg, lipidu2.4 g/kg, minerais Ca 502 mg/kg, P 486.56 mg/kg, mg 2309.46 mg/kg.

2.3 Luhan
   Tuir (Sihombing, 1997) esplika katak luhan hanesan instrument ida mak importante tebes ba haki’ak animál fahi ka animál seluk, ne’ebe bele protese animál husi efetu negativu naturais hanesan; loro manas, udan bo’ot, anin, no efetu sira seluk mak hanesan ema naok no oho. Benefisiu husi luhan mak hanesan fasil ba animál nain atu fó han,fase, sura,kontrola moras.(Tilman et at 1997) esplika liu tan katak, luhan hanesan fatin ida ne’ebe importante tebes atu bele proteze animál husi ambiente nian ne’ebe fó amiasa ba animál.Efetu natureza hira ne’e mak hanesan; udan, anin, loro manas, malirin, nomos efetu seluk hanesan ema naok ka animál predator seluk. Modelu luhan tuir konstrusaun mak luhan individu no grupu, no modelu luhan tuir nia funsaun mk luhan ba inan no oan-nurak, bele halo individu no gropu luhan ba fahi habokur no luhan ba fahi aman. (Blakely no Bade, 1994).
2.4. Sistema haki’ak
Engeralmente sistema haki’ak ba animál fahi hanesan mós ita haki’ak animál sira seluk. Sistema haki’ak ladauk halo tuir mak iha sistema oin tolu ne’e mak sistema extensivu, semi-extensivu, no intensivu, (Tilman et al 1984). Iha Tomor -Leste familia agrikultor  sira barak mak haki’iak fahi tuir sistema extensivu iha sistema ida ne’e animál ou fahi husik livre, ladun iha atensaun husi animál nain sira ai-han atu fó, nia luhan no prevensaun ba moras.
    Semi-intensivu sistema ne’ebe kombinasaun entre extensivu no intensivu, iha sistema ida ne’e animál fahi husik livre iha tempu loron no iha tempu kalan sulan, tamba iha ona nia luhan maske sei menus fasilidade animál nain komea tau ona atensaun hodi prepara ai-han ba nesesidade fahi nian ka buat balun hodi sustenta fahi nia nesecidade lor-loron atu nune’e hodi bele fó produsaun ne’ebe, maksimu iha nia moris. Sistema intensivu animál hela deit iha luhan durante horas 24 nia laran gestauan kona-ba animál nia nesesidade hanesan fó han,  fó hemu, fó kaben, hahoris no kontrolu intensivu hanesan fase no hamos nia luhan, halo tratamentu, ba moras to’o ba fa’an iha merkadu (Timan et al 1984).

KAPITULU III
METODOLOGIA
3.1  Fatin no Tempu
Realizasaun atividade prova aptidaun profisional (PAP) hahú loron lima (5) fulan julho to’o loron tolu nulu (30) fulan setembru 2017, iha Ekola Téknika Agríkola Moleana Suku Ritabou Postu Administrativu Maliana, Municipiu Bobonaru. Detailadumente hare iha nesa iha tabela 4 kalendarizasauan (Pajina 20).
3.2 Material no Equipamentus
3.2.1. Material
 Material ne’ebe prepara hodi hala’o atividade pratika ba programa aptidaun profisional (PAP) mak hanesan: fini fahi/breeding, ai-han/ feeding, (Batar, Hare u’ut, Lamtoro, no ikan u’ut) ai-moruk basina  (Itog Colera, Antiobiotika/Oxy-Vet L.A. Vitaminas/B Complexu, Lona no Saku).
3.2.2. Ekipamentu
           Ekipamentu ne’ebe prepara hodi hala’o atividade pratika  ba programa prova aptidaun profisional (PAP) mak ; dasin tetu (2), kg 10 ida (1) kg 150 ida (1) Pa/Kanuru ai-suak lesun no allu.
3.3. Fahi
           Fahi ne’ebe hodi hala’o ba programa prova aptidaun profisional (PAP) fahi privadu. Haat (4) no inan (3) aman ida (1) no idade kada fahi fulan 3-6 ho nia todan kada fahi 8-15 kg.
3.4. Luhan
 Luhan ne’ebe uza hodi hala’o atividade prátika ba prova aptidaun profisional (PAP) halo rasik/privadu  luhan induvidu ho nia medida luhan metro 2, naruk metro 4 (2x4 m) fahe ba fahi 4 ida idak ho nia medida 1 metru kada kuartu ho nia medida 2m x4m, laran (base),  nahe ho semente no kakuluk taka ho kalen.

3.5.  Formula Rasaun
 Ai-han ne’ebe uza hodi halo formulasaun rasaun, pratika ba programa Prova Aptidaun Profissional (PAP) mak hanesan;batar uut, ikanu uut , lamtoro u’ut, hare u’ut,
3.6.  Métodu Formulasaun Rasaun
  Métodu ne’ebe uza hodi halo formulasaun rasaun ba prova Aptidaun Profissional (PAP), mak uza métodu Trial and Error. Métodu Trial and Error, métodu ne’ebe uza hodi koko no kalkula ai-han ne’ebe tuir nia persentagem proteina grosu ne’ebe mak ita hakarak /determina.Atu detailadu hare iha tabela 1 tuir mai ne’e.
Tabela 1; Formula Rasaun Métodu Trial and Error
Tipu ai-han
        kg
Proteina bruta
     %
1
batar
        50 kg
50/100x14%
   7 %
2
Ikan u’ut
         5 kg
5/100x61%
   3.05 %
3
Hare u’ut
         35 kg
35/100x11%
   3.85 %
4
Lamtoro u’ut
         10 kg
10/100x40%
   4 %
              TOTAL
         100 kg
       
Pb 17 %
Fonte: Dadus PAP,2017
3.7. Métodu fó han
         Fornesimentu ai-han ba fahi durante pratika Prova Aptidão (PAP), uza metudu fó han sukat no maneira fó han bokon (kahur ho be’e). Konsumu hahán ba fahi kada loron gr 750 kada fahi, no fó han dala rua dader no loraik Dader gr 375 no loraik gr 375, no total ai-han durante fulan tolu 2,70kg.
3.8  Proseduramentu/prosedimentu implementasaun atividade
           Atividade ne’ebe mak hala’o durante pratika ba programa prova aptidaun profisional (PAP) fahe ba iha parte rua ne’e mak: etapa preperasaun no implementasaun.


3.4 Etapa preparasaun
         Iha preparasaun ba programa prova aptidaun profisional (PAP) atividade ne’ebe hala’o ba dahuluk mak:
1.      Identifikasaun area, atu bele hatene kondisaun fatin ( area) ne’ebe atu uza hodi hala’o atividade  ba prova aptidaun profisional (PAP).
2.      Prepara material atu halo luhan: ai, pregu, semente, kalen.
3.      Hari luhan.
4.      Prepara fini fahi.
5.      Preparasaun ai-han hanesan :batar dulas halo u’ut, lantoro tahan habai halo maran no halo u’ut , fai ikan teri halo u’ut, hare u’ut, no konsentradu.
6.      Preprasaun ekipamentus luhan mak hanesan: fatin  han no fatin hemu.
7.      Prepara ai-moruk Medicomentos hanesan (basina Antibiotika, antihelmetica, no vitrafusasou/ vitaminas).
8.      Prevensaun (halo vacina  no tratamentu.)
   3.4.1 Etapa implementasaun
           Atividade hirak ne’ebe hala’o tiha ona pratika prova aptidaun profisional (PAP)    ne’ebe mak hanesan:
1.      Fomulasaun ai-han.
2.      Tetu ai-han molok atu kahur
3.      Kahur ai-han.
4.      Tetu fahi nia todan.
5.      Tetu ai-han molok atu fó han.
6.      Fase luhan no ekipamentus luhan (han fatin no hemu fatin).
7.      Prevensaun (halo vacina no tratamentu).




3.4.2 Orsamentu kapital permanente no variaveis
           Orsamentu ne’ebe uza ba prova aptidaun profisional (PAP) komesa husi Kapital permanente to’o Kapital variaveis total $ 570 uza ba fulan tolu, atu detailadu liu bele hare iha tabela justifikasaun.
3.4.3        Kapital permanente
           Orsamentu ne’ebe iha nafatin ka permanente, maske la iha atividade produsaun ba animál maibe orsamentu ida ne’e tenki iha (preparadu ) nafatin (permanente)atu detailadu liu bele hare iha tabela 2 justifikasaun capital permanente.
Tabela 2 capital permanente
No
Componente
Unid
Qty.
Foli ($)
Total ($)
Obs
A
Luhan
1
-
-
-

1
Semente
(unidade)
2
4,50
9

2
Rai- henek
(unidade)
1
30
30

3
Ai-rin
(unidade)
4
6
24

4
Ai-trabesaun
(unidade)
2
5
10

5
Ai-kalen
(unidade)
4
2
8

6
Pregu ai
Kg
1
2,5
2,5

7
Pregu kalen
Kg
1
2,5
2,5

Sub total
$86

B
Ekipamentus

1
Seringan triplex10 ml
(unidade)
2
17
34

2
Daun 1.5mll
(unidade)
2
5
10

3
Algodaun/kabas
(unidade)
2
2,5
5

4
Balde
(unidade)
2
2,5
5

5
Ai-sar
(unidade)
2
1
2

6
Dasin
10 kg
1
10
10

7
Dasin
150 kg
1
100
100

Sub total
$166

C
Ema servisu
-
-
-
-

Total gastu permanente (kp) 86+166 =
$. 252


3.4.3        Kapital Variaveis/Variavel
           Orsamentu no gastus ne’ebe uza iha mudansa tuir animal ne’ebe produz produsaun animal iha quantidade ne’ebe bo’ot nia gastu orsamentu mós barak bo’ot. Atu hatene klaru bele hare iha tabela 2 justifikasaun kapital variaveis.

Tabela 2 Kapital Variaveis.
No
Componente
Unid
Qty.
Folin ($)
Total ($)
Obs
A
Fini fahi

1
Aman
Fahi
1
50
50

2
Inan
Fahi
3
50
150

Total orsamentu
$200

B
Ai-han
1
Batar u’ut
-
-
75.
75.

2
Hare u’ut
-
-

3
Lamtoro u’ut
-
-

4
Ikan u’ut
-
-

Total orsamentu
$75

4
Tula ai-han
Transporte
1
10
10

5
Tula fahi
Transporte
1
10
10

Total orsamentu
$20

E
Ai-moruk
1
Vetoxila /oxy- Vet la
Botir
1
7
7

2
Valesin hogeolera
Botir
1
5
5

3
Guxanex
Botir
1
6
        6

4
Pipedon tablet
Botir
1
5
5

Total orsamentu
$23

Total gasto variaveis (KV) 200+75+20+23=
$318

                   Fonte; PAP 2017
                              Total KP + Total KV = $318 +$252 =$570



KAPITULO IV
RESULTADU DISKUSAUN

4.1  Resultadu Produsaun Haki’ak Fahi Lokal/Timor
  Durante produsaun ba fahi, kada inan tolu (3) nebe haki’ak oan ho nia liter siza oan 8-12 ho nia mediu 10, no mortalidade 2%. Ho nune’e efektividade husi oan 8 ba inan, to’o fa’an ho folin $50.00 ba oan ida, no kada inan hahoris dala rua ba tinan ida.
4.2  Analiza ekonomia haki’ak fahi lokal
Analiza ekonomia haki’ak fahi lokal hanesan komponente jestaun ida mak importante tebes ba produtor haki’ak fahi lokal sira hodi halo analiza komparasaun entre rendimentu no kustu durante produsaun haki’ak fahi lokal. No uza formulasaun analiza ekonomiku hanesan tur mai ne’e:
AE = R – K
Deskrisaun     
-AE = Analiza Ekonomia          -R = Rendimentu              -K = Kustu
4.3.Rendimentu/ Income;
- Fa’an fahi oan = 8 x 3 Inan x1 periudu x $20 = 480
- Fa’an fahi Inan ho Aman 4x 300                       =1200
- Ema aluga aman fó kaben fahi inan tinan 1     = 100          
                        Total rendimentu                       =$1780
Rendimentu Fikxu   = $1780-$570 = $1210
Rendimentu kada tinan     =$300/4 =  $ 75
Rendimentu kada fulan    = $100/12 = $8.3
Analiza ekonomia hatudu nia komparasaun rendimentu ne’ebe hetan ho gastu ne’ebe hasai ho nia formula.
Analiza Ekonomia           = Rendimentu – kustu
                          = $1780 - $570
                                                = $ 1210
           Baseia ba rezultadu iha leten hatudu katak atu  haki’ak fahi lokal  kustu nebe mak hasai ou gastu hamutuk $570. Rendimentu nebe mak hetan husi haki’ak fahi lokal hamutuk $1780. Lukru nebe’e mak hetan husi fa’an fahi lokal ne’e hamutuk  $1210.

      B/C Ratio hatudu komparasaunentre kuantidade rendimentu ho gastus ho nia formula.
            B/C Ratio
            B/C Ratio
            B/C Ratio

Hare husi rendimentu analiza B/C ratio husi negosiu ne’e signifika katak rasuavel no bele implementa.Tamba hetan nia lukru ka resultadu 3.12. Kuandu resultadu menus husi ida (<1) projetu ka negosiu ne’e labele implementa, ida la lakon la manan (1=1), no liu husi ida ba leten, projetu /negusiu bele implementa (>1), tamba hetan nia lukru $1210.





KAPITULU V
KONKLUSAUN NO SUJESTAUN

5.1 Konklusaun.                                                                                          
Bazeia ba rezultadu realizasaun atividade (PAP) no rezultadu relatóriu ne’e, hakerek nain hakarak foti konkluzaun hanesan tuir mai ne’e:
1.      Planu de orsamentu mak hanesan planu ida ne’ebé hala’o antes atu hahú projetu ne’e realiza.
2.      Rezultadu hatudu katak,total orsamentu ne’ebé gasta $570,total rendimentu $1780,lukru $ 1210..no valor husi B/C Ratio

5.2. Sujestaun
1.      Escola Técnica Agrícola Moleana liliu ba professores/as sira hotu atu bele kontinua programa (PAP) ne’e iha periodu tuir mai ho diak.
2.      Estudante sira katak iha periodu tuir mai bele hili títulu ne’ebé hanesan maibé ho maneira ne’ebé diferente.












BIBLIOGRAFIA

Anonimos, 2010 Jornal Diariu. Ministeriu Agrikultura no Peska. Dirasaun Nasional         Pekuaria. (DNE).
………….. 2010 Timor Leste Sensus. Volume 3. Ministeriu Finansa.Dirasaun Nasional Statistika. (DNE).
Blakely J. no Bade H.D. 1994. IImu Peternakan Umum, Gadjamada University Press Yogyakarta.
Ministeriu Agrikultor no Peska MAP. 2002. The Study On Intergrated Agrikulture devilment of East-Timor-Leste. JapaunInternational Cooperation Agency (JICA). Dili Timor-Leste
Prakkasi, A. 1990. Bahan Makanan Ternak Monogastrik. Perbit angkasa.
Rasyaf, M.(1997)Bahan Makanan Ayam Kampung. Penerbit Yayasan Angkasa.
Rasyaf, M. 1990Bahan Makanan Ayam Kampung. Penerbit Yayasan Angkasa.
Serão, E.A, 2012. Faktor Faktor Penghabat Produksi Ayam Kampung dan Koersial Dili Timor-Leste. PhD. ,tessis.
Sihombing, 1997. Beternakan Babi. Gadjamada University Press Yogyakarta.
Seodirdjoatmodja, S.M.D. (1986). Betrnak Induk dan Pejantan Ayam Kampung. Penebit karya Bali. Jakarta Selatan.
Leonardo. L. E. Sousa. De Milho Retrospectiva de 1998 e Perspectivas. Precos Agícolas, v. 13, n. 147, p. 18-20, 1999.
Tilman, A.D. Hartadi. H. S. Prawirokusumo, S reksohardiprojo, S. Lebdokusudjo. IImu Makan ternak dasr. Gajah Mada university Press Yogyakarta. 1984.





ANEXO KALENDARIZASAUN
tabela 1.kalendarizasaun


Tinan 2017
Atividade
Atividade Servisu
Fulan
Junu
Julu
Agostu
Setembru
Semana
I
II
III
IV
I
II
III
IV
I
II
III
IV
I
II
III
IV
Observa fatin
















Hadia luhan
















Prepara ai-han
















Formula ai-han
















Tetu ai-han
















Kahur ai-han
















Tetu fahi
















Fo han fahi
















Fase luhan no fahi
















Prevensaun moras






















RELATORIO HAKIAK BIBI










0 komentar:

Posting Komentar

 
M
O
C
.
T
O
P
S
G
O
L
B
.
H
O
L
A
R
A
M
A