RELATORIO PAP
PRODUS MANU PRODUS MANU TOLUN MER
RESUMU
Manu
tolun hanesan fonte proteina animal ne,ebe sente gostu, fasil ba processamento
iha stomago e nutrisaun diak ba isin. Manu tolun fasil atu hetan e folin
baratu. Manu tolun nia funsaun hanesan modo e bele mos kahur ho ai-han sira
seluk, hanesan ai-moruk ba ita nia isin no seluk-seluk tan.
Manu tolun iha kontendo proteina
13%, gordura 12%, vitamina e mineral. Valor as manu tolun iha parte kinur. Manu
tolun kinur iha konten asido amino esensial ne’ebe maka persija no mos mineral
hanesan: besi, fosforo, kalsiu oituan no vitamina B kompleks.
Manu
tolun mer hanessan ai-han ida ne,ebe ema konserva ho masin atu nune,e bele
hapara microrganismos no fo aroma
karakteristikus, no manu tolun bele armazenadas iha tempu ne,ebe relativamente
naruk.
Basea ba resultadu ekonomia
produs manu tolun mer ba projetu ida nee hamutuk kg 5 no fa’an ba merkadu ho
folin kada kg ida $ 4.80 nee duni resultadu ka rendimentu husi fa’an manu tolun mer nee hamutuk $ 24.0
Baseia ba resultadu
kalkulasaun B/C ratio hatudu katak signifikante ou
viavillidade, projetu produs manu tolun mer bele kontinua. Teoriamente katak
bainhira valor B/C ratio > 1 indika katak projeitu ne’e viavel atu kontinua
maibe kuandu menus husi < 1 indika
katak produtu ne’e la viavel atu kontinua.
LIAN MAK LOKEK
Agradese
ba Na’i Maromak, tamba ho nia tulun, mak hakerek nain bele hakerek relatóriu ho
topiku “ Produs Manu tolun Mer ( Telur
Asin )”. Relatóriu ida ne’e aprezenta hanesan requesitu ida atu passa exame
nasional iha Eskola Tékniko Agríkola Moleana.
Iha
oportunidade/biban ida ne’e hakerek nain hato’o obrigadu barak ba entidade hotu
ne’ebé mak tulun/apoio durante hakerek relatóriu ne’e liliu ba:
1. Eng.
Bonifacio de Oliveira Fraga, Hanesan Director Escola Técnico Agrícola Moleana
2. Filomeno
Abel L.Agrp Hanesan chefe comisaun Organizadora FCT/PAP 2018
3. João
Batista, L.Agrn. Hanesan professor/orientador
4. Afonso
dos Santos da Conceição, L.Agrn,Hanesan responsavel Curriculo.
5. Paulo
de Assis, Responsavel laboratorium IT Eskola Teknika Agrikola Moleana.
6. Responsavel
labolatorium ho nia ekipa, ne’ebé fó lisensa hodi uza laboratorio halão
atividade pratika
7.
Konselho Professores no
Funsionariu Escola Técnico Agrícola Moleana;
8. Inan
– Aman, belun sira no entidade sira hotu, ne’ebé fó tulun direita no mos
indireita ne’ebé mak ajuda teb-tebes nune’e reletóriu ne’e hakerek hotu tuir
tempu ne’ebé mak termina.
Ikus
liu hakerek na’in rekonhese katak sei iha frakeza konaba hakerek relatoriu
ne’e, nune’e hakerek nain hein hanoin diak ruma no kritika hodi bele hadia relatóriu ne’e diak liutan no perfeito.
Ho nune’e relatóriu ne’e bele iha benefisiu ba ita hotu.
Moleana, Setembru
2018
Hakerek
nain
INDÍCE
Pajina
TÍTULU............................................................................................................................... i
FOLHAS ASEITASAUN.................................................................................................. ii
RESUMU
............................................................................................................................ iii
LIA
MAKLOKE ................................................................................................................ iv
INDICE .............................................................................................................................. v
LISTA TABELA................................................................................................................. vi
LISTA FIGURA.................................................................................................................. vii
KAPITULU I DAHULUK................................................................................................ 1
1.1. Introdusau .............................................................................................................. 1
1.2. Objektivu ................................................................................................................ 2
1.3. Benefisiu
................................................................................................................. 2
KAPITULU II FUNDAMENTU TEORIKU................................................................. 3
2.1.Definisaun
Manu tolun.............................................................................................. 3
2.2.Kualidade
Manu tolun............................................................................................... 3
2.3.Valor
Nutrisaun......................................................................................................... 4
2.4.Masin......................................................................................................................... 4
KAPITULU III
METODOLOGIA................................................................................... 6
3.1.Fatin
no Tempo Implementasaun Atividade............................................................. 6
3.2.Material
no Ekipamentus........................................................................................... 6
3.3.Planu
Atividade......................................................................................................... 6
3.4.Planu
Orsamentu........................................................................................................ 7
3.5.Implementasaun
Projetu............................................................................................ 7
KAPITULU IV RESULTADU NO DISKUSAUN.................................... 9
4.1.Analiza Rezultadu Projetu......................................................................................... 9
4.2. Analiza Ekonomia .................................................................................................... 10
KAPITULU
V TAKA.................................................................................. 11
5.1.
Konklusaun.......................................................................................................... 11
5.2.
Sujestaun.............................................................................................................. 11
BIBLIOGRAFIA................................................................................................................. 12
ANEXO................................................................................................................................ 13
LISTA TABELA
Nú Titulu Pagina
1. Planu orsamentu ba sosa material no
equipamentos.......................................................... 8
2. Analiza Ekonomia ba produs manutolun mer.................................................................... 10
LISTA FIGURA
Nú
Titulu pagina
1.
Eskematizasaun produs manu tolun mer.............................................................................. 8
KAPITULU I
DAHULUK
1.1.Introdusaun
Manu tolun hanesan fonte ba proteina
animal ne’ebe sente gostu, fasil ba processamento iha stomago, e nutrisaun diak
ba isin.Manu tolun fasil atu hetan e folin baratu. Manu tolun nia funsaun
hanesan modo e bele mos kahur ho a-ihan sira seluk, hanesan aimoruk ba ita nia
isin no seluk-seluktan( Mieth, 2008 iha anon
2011).
Manu tolun iha kontendo proteina
13%, gordura 12%, vitamina e mineral.Valor as manu tolun iha parte kinur. Manu
tolun kinur iha konten asido amino esensial ne’ebe maka persija no mos mineral
hanesan: besi, fosforo, kalsiu oituan no vitamina B kompleks. Parte proteina ho
gordura barak liu iha manu tolun kinur. Iha mos manu tolun mutin ne’ebe total
60% hosi manu tolun nia kabuar ho proteina oin 5 no iha mos karbohidrato(Marssy,
2007 iha anon 2011). Desvantagem hosi manu tolun maka fasil at ou at
lalais, maske at naturalmente, kimika, e afeita hosi mikrorganismo liu hosi
poros manutolun. Tamba ne’e persiza halo konservasaun lori manten nia
kualidade. Ho ida ne manu tolun bele transforma ba manu tolun mer.
Manu tolun iha benifisiu wainhira
ita daan labele tasak liu (setengah
matang) duque daan to’o tasak ou hemu matak. Manu tolun ne’ebe sona maran
mos ladun diak, tamba proteina at (denaturasi), kualidade proteina menus.
Manu tolun oi-oin hanesan manu tolun hosi manu (manu local ou manu rasa), manu
rade tolun, ho seluk-seluktan. Kualidade manu tolun hare hosi parte laran ho
liur, hanesan hosi parte laran manu tolun kinur labele iha kor seleuk hanesan
kor ran ne,ebe hamutuk ho kinur, hosi parte liur, medida no kulit labele iha
kor seluk, nia kulit tengke kor mutin e mos labele foer.. manu tolun sei at
kuando fatin ne,ebe ita rai manu tolun tenke diak ou seguru. Manu tolun kuando
ita rai iha liur manu tolun sei at ho durasaun semana rua. Manu tolun kuando at
ita la hare hosi liur maibe so ita labele hatene, kuando ita hatene depois hare
hosi manu tolun ne’e nakfera.
1.2.Objetivu
Objetivu ba projetu ida ne’e mak
hanesan tuir mai ne’e:
1. Atu
hatene no utiliza material prima liu- liu manutolun;
2. Atu
hatene klean liu tan kona ba prosesu halo manutolun mer;
3. Ho
aktividade pratika ida ne’e hetan resultadu ho produtu ne’ebe kualidade
4.
Treinu
mentalidade, aumenta esperensia ou disiplina, ba estudante konaba ciensia ne’ebe
apreende durante tinan rua iha escola hodi implementa diretamente iha fatin
pratika.
1.3.Benefisiu
Benefisiu ba projetu ne’e mak hanasan tuir mai ne’e:
1. Prosesu
halo manutolun mer bele loke kampu do trabalho ba ema hotu;
2. Manutolun
mer hanesan alimentasaun ida ne’ebé ninia proteina as
kompara ho na’an;
3. Atu promove desvantajen ba populasaun ne’ebe
nesesita informasaun kona ba atividade agrikola nian;
4. Atu nune ba futuru ami bele kria
empregu ba ami nia an rasik.
KAPÍTULU II
FUNDAMENTU TEORIKA
2.1. Deskrisaun geral manu
tolun
Manu tolun hanesan fonte proteina hosi animal ne’ebe ema konsumu.Iha
nia slogan hatete empat sehat lima
sempurna, manu tolun modo ne’ebe ho nutrisaun as. Iha tempu liu ba
Departementu Agricultura hasai nia slogan dehan, modo bikan ida ho manu tolun
fuan ida bele utiliza uma ninin hodi kuda modo no hakiak manu hanesan fonte ba
alimentasaun ba familia, (Pratomo, 2003
iha anon 2013)
Pola konsumu
alimentasaun populasaun maioria halai liu ba iha karbohidratu menus proteina,
especial ba proteina animal. Domina kalori hosi karbohidratu porvolta de 62%,
maibe konsumu proteina hosi animal 2,3%, nune’emos ai-fuan ho modotahan iha
2,3%. Pola ho longo prazu e laiha benifisiu ba saude no ba isin. Kondisaun ida
ne’e hatudu maioria sei iha hanoin katak han para bosu, la hareba nutrisaun
ne’ebe ita nia isin persiza.
Menus hosi
konsumu proteina animal, ai-fuan, no modo tahan afeta hosi rendementu ne’ebe
ita hetan minimu liu, tamba alimentasaun ne’ebe iha proteina barak hanesan,
ikan, na’an, manu tolun ou ai-fuan nia folin karun liu foos. Entre sira fonte
proteina animal ne’ebe barak liu ita hetan maka manu tolun (Pratomo, 2003 iha ano 20013).
Manu tolun maka
alimentasaun ne’ebe popular liu no multi funsaun, hanesan bele kahur ho terigu
halo bolu ou dosi, sai hanesan emulsaun ba tein ai-han oi-oin. Por exemplo bele
sona direta, daan, bele kahur ho bakso manu tolun mer no selu-seluktan.
Manu tolun mer hanesan produtu alimentasaun ho karakteristika hanesan
alimentasaun ne’ebe fasil at no dois. Tamba ne’e alimentasaun ida ne’e persiza
konserva halo didiak hahu foti hosi luhan
to konsumidor siran han iha meza. Meus ne’ebe atu defende nia kualidade maka
persiza atu konserva. Konservasaun ne’ebe mais fasil maka konserva sai manu
tolun mer. Maibe iha faktus ida ne’ebe ema hatene iha tempu halo manu tolun mer
persiza hare aspektu kualitativa ho kuantitativa. Hosi komponente substancia nutrientes
ne’e iha manu tolun antes atu transforma ba produtu seluk. Por exemplo wainhira
akontese destroisaun mina ou gordura bele afeta ba ema nia saude wainhira ema
konsumu, afeta liu ba ema nia fuan ho kolestrol, (anon 2001).
2.2.
Kualidade Manu tolun
Kualidade manu tolun hare hosi parte laran (viskosidade manu tolun
mutin ho kinur, posizaun manu tolun kinur, iha kor ou sinal ruma ne’ebe hanesan
ran iha manu tolun mutin no mean. Kualidade hosi parte liur ( medida no kor iha
nia kulit mos (anon 2002). Maioria manu tolun kuando at wain hira ita rai hela
liu hosi semana rua iha fatin ne’ebe nakloke. Manu tolun at wain hira ita
detekta ou hatene depois manu tolun nakfera. Manu tolun at depente ba sistema
natureza, e nomos afeta hosi anin ne’ebe iha manu tolun laran sai afeta ba
kondisaun asido ne’ebe iha manu tolun sae, e parte seluk mos agua (uap air)
iha manu tolun laran sai afeta ba manu tolun nia todan menus e nia mutin
nabe’en, maka manu tolun mos la fresku. Mau tolun at mos afeta hosi
mikroorganismo tama ba iha manu tolun laran antes manu sei dauk tolun, foer
ne’ebe belit hela iha manu tolun mos bele halo at.
Kualidade manu tolun tun afeta hosi temperatura
iha fatin ne’ebe tau manu tolun.(Anonim, 2012).
2.3.
Valor
nutrisaun
Hanesan alimentasaun
manu tolun iha vantagen.Manu tolun iha nutrisaun oi-oin ne’ebe ema nia isin
persiza, sente gostu, fasil atu processu iha stomago, e bele transforma ba
produtu oi-oin.Nutrisaun lipido iha manu tolun kinur (trigliserida lipido
neutral, fosfolipido ho kolestrol.Funsaun trigliserida ho fosfolipida ba isin
hanesan fonte de energia, um grama lipido produs 9 kilokalori energia. Lipido
iha manu tolun maka kria emulsioner ho be, nune’e bele fasil processu iha
stomago, diak ba bebe, labarik no mos ba ema boot (anon 2014).
Manu tolun kinur mos iha vitamina oi-oin
( vitamina C deit maka la eziste) no mos fonte da mineral hanesan; besi fosfor,
kalsiu, tembaga, ioda, Magnesiu, mangano kalio, sodio, clorido.
2.4.
Masin
Komponente principal iha manu tolun mer
depois de manu tolun maka masin.Tamba ne’e persiza hatene komponente saida maka
iha masin.
Masin hanesan seasoning no (pengawet) ho nia komponente mai hosi cloreto de sodio
(NaCl) hanesan 40% sodio ho 60%
Cloreto (Prihantoro, 2003 iha anon 2015).
Masin nia funsaun hanesan fo gostu no lori konserva ba alimentasaun nebe’e teor
de agua as. Masin ne’ebe mistura ho
produtu ne’ebe teor aqua ne’ebe as bele kria ligasaun hosi molekulas de agua.Alende
masin hanesan konservador ba produtu no mos hanesan aumenta nia gostu ba
alimentasaun.
Manu tolun ne’ebe hoban iha masin liu
hosi processu osmosis hanesan
processu transfere moleculas soluto hosi konsentrasaun minor (hipotonik) ba konsentrasaun maior (hipertonik) nune’e manu tolun bele mer.
Processu
ne’e manu tolun nia todan aumenta tamba molekul agua ho masin absorba ba iha
manu tolun. Manu tolun nia todan aumenta no volume konsentrasaun be menus tamba
molekulas be ho masin absorba ba iha manu tolun. Tekstura hosi manu tolun kinur
iha manu tolun mer sei mudansa ba tekstura solido tamba substancia masin ho be
tama iha laran, masin ho be absorba ba manu tolun mutin tamba manu tolun mutin
solido liu masin, maibe manu tolun kinur solido liu manu tolun mutin. Substansia
masin ho be ne’ebe absorba ba manu tolun, konsentrasaun masin maka barak liu molekulas
be.
.
KAPITULU III
METODOLOJIA
3.1.Fatin
no Tempo Implementa Atividade
Baseia
ba desizaun hosi komisaun organizadora ba programa prova aptidão Profisional
(PAP) ba dala IX tinan 2018 atividade ne’e realiza iha
Laboratoriu Prosesamento Eskola Teknika Agríkola Moleana. Ho durasaun fulan 3 e
500 horas hahu husi fulan Junho to’o Agosto 2018.
3.2.
Material no Ekuipamentu
3.2.1.
Material
Material ne’ebe uza durante hala’o
projeito ne’e mak hanesan: Manutolun, Masin, Bé.
3.2.2.
Ekuipamentu
Eguipamentos ne’ebe uza ba
atividade ou projetu ida ne,e mak hanesan: Sanan, Balde, Toples, Buli, Balansu.
3.
3 Plano Atividade
Antes
atu realize atividade prova aptidão proficional ba dala uluk tenke hatene kona ba planu servisu atu nune ‘e
hala’o atividade labele iha difikuldade
durante realizasaun. Realizasaun atividade prova aptidao profisional
(PAP) iha parte rua (2) mak hanesan Atividade laos fisiku ka atividade ho
fiziku:
3.3.1.
Atividade la ho fiziku mak hanesan:
Hare fatin ou survei da area, Identifika
eqiupamentos, Analiza ekonomi, Planu ba projetu, Observa merkadu.
3.3.2.
Atividade ho fiziku mak hanesan:
Ke,e rai kuak, Halo seleksaun ba
manutolun, Tetu, Kahur no tau (masin manutolun be), Da’an, Tau iha toples,Hakoi,
Ke’e/hasai, Fa’an, Hakerek Relatoriu.
3.4.Planu orsamentu
Planu
ba orsamentu mak hanesan planu ida ne’ebe hala’o antes atu hahu projetu.
Projetu ida ne’e realiza ho total orsamentu ka fundus orsamentu planu baseia ba
fundus ne’e mak mensiona iha tabela hanesan tuir mai.
Tabela 1. Planu Orsamentu
Realizasaun Atividade:
No
|
Deskripsaun
|
Unidade
|
Kuantidade
|
Sub Presu $
|
Total presu $
|
Obs
|
A
|
Material
|
|||||
1
|
Manu tolun
|
kg
|
5
|
3.00
|
15.0
|
|
2
|
Masin
|
Falun
|
10
|
0.25
|
2.50
|
|
3
|
Bé
|
Litro
|
5
|
-
|
-
|
|
Total gastus
|
17.50
|
|||||
B
|
Equipamentus
|
|||||
4
|
Sanan
|
Unidade
|
1
|
-
|
-
|
|
5
|
Toples
|
Unidade
|
1
|
2.00
|
2.00
|
|
6
|
Balde
|
Unidade
|
1
|
1.00
|
1.00
|
|
7
|
Buli
|
Unidade
|
1
|
-
|
-
|
|
8
|
Dasin
|
Unidade
|
1
|
-
|
-
|
|
Total gastus
|
3.00
|
3.5.Implementasaun projetu
1.
Prepara material ho
ekipamentus ne’ebe uza atu halo prossesamentu
2.
Prepara fatin
fermentasaun manu tolun
3.
Halo seleksaun ba manu
tolun
4.
Tetu manu tolun, 1 kg,
masin 500 grama, be 1 L
5.
Tau iha sanan no da’an
durante 15 minutos
6.
Hasai no tau iha toples
7.
Fermentasaun
duranteloron tolu (3)
8.
Ikus mai sai manu tolun
mer
9.
Armazenadas to,o 30
dias
Selesaun
|
Manu
tolun at
|
Kahur/mistura
|
Masin,
manu tolun,be
|
Da’an durante 15 minutos
|
Tau manu tolun ho be restu
husi da’an iha toples,
|
Fermentasaundurante oras 72 /loron tolu (3)
|
hasai husi rai kuak
|
Manu tolun mer
|
Armazenadas to,o fulan ida 30
dias
|
Diagrama 1. Eskematizasaun produs manu
tolun mer
KAPITULU
IV
RESULTADU
NO DISKUSAUN
4.1.Analiza
Rezultadu Projetu
Analisa ekonomia produs manu tolun
mer hanesan komponente gestaun ida mak importante tebes, hodi halo analisa
komparasaun entre rendimentu ho kustu durante etapa produs manu tolun mer
Tuir esplikasaun MAP liuhusi Guterres
et al, (2015) katak atu kalkula valor analise ekonomiku produs manu tolun mer uza formula
hanesan tuir mai ne’e:
AE
= R-K
Diskrisaun
AE
=
Analisa Ekonomia
R =
Rendimentu
K = Kustu
Tabela 2. Analiza rezultado projetu
Nú
|
Deskripsaun
|
Unidade
|
Kuantidade
|
Sub
presu $
|
Total
presu $
|
Kustu
utiliza
|
Obs
|
||||
A
|
Kustu
produsaun
|
||||||||||
1
|
Manu
tolun
|
kg
|
5
|
3.00
|
15.0
|
100%
|
|||||
2
|
Masin
|
Falun
|
10
|
0.25
|
2.50
|
100%
|
|||||
3
|
sanan
|
Unidade
|
1
|
-
|
-
|
||||||
4
|
Toples
|
Unidade
|
1
|
2.00
|
2.00
|
5%
|
|||||
5
|
Balde
|
Unidade
|
1
|
1.00
|
1.00
|
5%
|
|||||
6
|
Buli
|
Unidade
|
1
|
-
|
-
|
||||||
7
|
Dasin
|
Unidade
|
1
|
-
|
-
|
||||||
Total
Gastus
|
20.50
|
||||||||||
B
|
Rendimentu
|
kg
|
5
|
4.80
|
24.0
|
||||||
C
|
Lukru
|
3.50
|
|||||||||
D
|
B/C Ratio
|
1.1
|
|||||||||
4.2. Analiza Ekonomia
Analiza ekonomia hatudu duni komparasaun rendimento
ne,ebe hetan no gastu hasai ho nia
formula .
Analiza
ekonomia = Rendimento –kustu
= $ 24.00 - $ 20.50
= $ 3.50
Basea ba resultadu
ekonomia produs manu tolun mer ba projetu ida nee hamutuk kg 5 no fa’an ba
merkadu ho folin kada kg ida $ 4.80 nee duni resultadu ka rendimentu husi
fa’an manu tolun mer nee hamutuk $ 24.0
ANALIZA B/C ratio
B/C
ratio hatudu komparasaun entre kuantidade lukru ho gastus ho nia formula
B/C ratio = 24.00 /20.50
=
1.1
Baseia ba resultadu kalkulasaun B/C
ratio hatudu katak signifikante ou viavillidade,
projetu produs manu tolun mer bele kontinua. Teoriamente katak bainhira valor
B/C ratio > 1 indika katak projeitu ne’e viavel atu kontinua maibe kuandu
menus husi <1 indika katak produtu
ne’e la viavel atu kontinua.
CAPITULU V
TAKA
5.1. Konklusaun
Bazeia ba
rezultadu realizasaun atividade ho nia konklusaun hanesan tuir mai ne’e:
1. Hosi manu tolun 5 kg bele produs
manu tolun mer 5 kg .
2.
Resultadu husi fa’an manu tolun mer hetan lukru
3.
Atu halo negosiu ba
produs manu tolun mer la presija investe osan bo’ot
4.
Prosesu halo manu
tolun mer fasil no material ne,ebeuja simples
5.
Atividade ne’e viavel
no bele kontinua, tanba valor B/C Ratio liu 1(>1).
6.
Manu tolun mer fo benefisiu ba komunidade ne,ebe hela besik bele asesu
5.2.Sujestaun
Tuir
rezultadu programa PAP no relatoriu ida ne,e, hakerek nain hakarak sujere ba:
1. Presiza
hasae produsaun manu tolun mer e material prima hodi produs manu tolun mer .
2.
Embalagem tenke
diak
3.
Aumenta lina
merkadoria ba iha loja, ho kios ne’ebe besik
4.
Negosiu ne’e tenke
halo ho modelu oi-oin
5. Iha
futuru presiza halo sosializasaun konaba konsumu manu tolun mer, tamba iha
komponente importante balu, ba ita ema nia saude.
BIBLIOGRAFIA
Biologi.html
Biologi-terapan.html
sederhana.html
http://www.likethisya.com/cara-membuat-telur-ASIN-mudah-Dan-Enak.html
________http://deboraprimera.blogspot.com/2014/05/proses-Yang-terjadi-pada-Saat.html
__________http://deboraprimera.blogspot.com/2012/05/proses-Yang-terjadi-pada-Saat.html
_______http://diana11oktober.blogspot.com/2015/10/telur-asin.html
_______http://diana11oktober.blogspot.com/2015/10/telur-asin.html
RELATORIO HAKIAK BIBI
RESUMU
Maioria, sidadaun Timor Lorosa’e moris nu’udar Agricultor
ne’ebe mak iha interese atu haki’ak bibi, tamba uza capital ne’ebe ladun boot,
ladun gasta osan, fasil atu haki’ak la persiza fatin ne’ebe luan.
Projetu ne’ebe mak estudante Escola Técnica Agricola de
Moleana halao, diak teb-tebes tamba, projetu ida ne’e sai hanesan exemplu ida
ba komunidade ou Agrikultor sira ne’ebe mak hela besik iha area projetu hodi
nune’e, Agrikultor sira bele banati ou adapta tuir saida mak estudante sira
halo.
LIAN MAKLOKE
Antes hakerek Relatoriu ida ne’e, la haluha mos agradese
ba Aman Maromak tamba, ho Aman Maromak grasa no tulun hodi haraik mos esperitu
badinas no isin diak nian mai hau hodi prepara Relatoriu ida ne’e to’o remata,
tamba akompanhã ho grasa Maromak, ho nune’e hau hakerek relatoriu ida ne’e ho
sucesu, tamba Aman Maromak mak bele kria buat hot-hotu iha mundu, ho ida ne’e
hau husu atu akompanhã hau durante hau halao programa prova aptidão
profissional (PAP) no programa ida nee hahu iha loron 06/07/2017, iha kampaung
ETA.Moleana Aldeia Moleana Suku Ritabou Postu Administrativu Maliana no
Municipiu Bobonaro.
Durante hahu Elaborasaun Relatoriu ida nee autor sira
hotu hetan difikuldade ho problema barak mak hanesan tuir mai ne’e, Atraves
hetan ajuda husi Professor/a no mos kolega sira seluk, no autor konsegue ho
difikuldade hot-hotu ho satisfasaun ne’ebe bo’ot, tamba nee ho oportunidade ida
nee autor hakarak agradese ba:
1.
Eng. Bonifacio de
Oliveira Fraga, nu’udar Director da Escola Técnica Agricola de Moleana ne’ebe fo
ona motivasaun no apoiamentu kona-ba programa prova aptidaun profissional
(PAP).
2.
Sr. Afonso Dos
Santos da Conceição, L. Agrn nu’udar kurikulum Escola Técnica Agricola de
Moleana.
3.
Sr. Pedro Monteiro,
nu’udar Chefe da komisaun de Organizadora (PAP). Prova aptidaun profissional.
4.
Sr. Aniceto Lopes,
L. Agr. Pec, ne’ebe mak fo ona orienta atu bele hala’o aktividade no Relatoriu
ida nee ho di’ak.
5.
Sr. João Batista L.
Agrn, Sekretariu e komissaun Organizadora (PAP) Prova aptidaun profissional.
6.
La haluha mos
agradese ba Professor/a sira ne’ebe durante Tinan (2) nia laran hanorin ami iha
area eskola nian fo ona sira nia Matenek e konhesimentu ne’ebe sira iha fo mai
ami.
INDICE
Pajina
TITULU................................................................................................................................ i
FOLHA ASEITASAUN...................................................................................................... ii
REZUMU
BADAK............................................................................................................. iii
LIAN
MAKLOKE.............................................................................................................. iv
INDICE................................................................................................................................ v
LISTA
TABELA................................................................................................................. vii
KAPITULU
I DAHULUK................................................................................................. iv
1.1.Introdusaun..................................................................................................................... 1
1.2.Objetivo.......................................................................................................................... 2
1.3.Benefisiu......................................................................................................................... 2
KAPITULU
II TEORIA BAZIKU
2.1.Preparasaun
Fini........................................................................................................ 3
2.2.Hahan(Feeding)........................................................................................................ 4
2.3.Luhan........................................................................................................................ 4
2.4.Prevensaun
no tratamemtu ba animal moras............................................................. 4
2.5.Merkadu.................................................................................................................... 5
KAPITULU
III METODOLOGIA..................................................................................... 5
3.1.Observasaun
Localizasaun........................................................................................ 6
3.2.Fatin
no Tempu Implementasaun.............................................................................. 6
3.2.1. Tempu........................................................................................................... 6
3.2.2. Fatin.............................................................................................................. 6
3.3.Ekipamentus
ho Material.......................................................................................... 6
3.3.1. Ekipamentus................................................................................................. 6
3.3.2. Material......................................................................................................... 7
3.4.Limpeza
Localizasaun............................................................................................... 7
KAPITULU
IV. REZULTADU E DISKUSAUN
4.1.Planu
Aktividade ba Proetu............................................................................................ 8
4.1.1. Aktividade
la ho Fiziku...................................................................................... 8
4.1.2. Aktividade
ho Fiziku.......................................................................................... 8
4.2.Manutensaun
ba Bibi ne’ebe hakiak............................................................................... 8
4.3.Osan
ba Proetu................................................................................................................ 9
4.3.1. Fini...................................................................................................................... 9
4.3.2. Luhan
no Ekipamentu........................................................................................ 10
4.3.3. Aihan................................................................................................................. 10
4.3.4. Aimoruk
no Vaksin............................................................................................ 10
4.3.5. Orsamentu
ba serbisu nain................................................................................. 10
4.3.6. Seluk-Seluk........................................................................................................ 10
4.4.Rezultadu
Merkaduria................................................................................................... 11
KAPITULU
V. TAKA
5.1.
Konklusaun husi proetu................................................................................................ 12
5.2.
Rekomendasaun Sugestaun.......................................................................................... 12
BIBLIOGRAFIA................................................................................................................ 13
ANEXO............................................................................................................................... 14
LISTA TABELA
Nú Tabela Titulu \
Pajina
Tabela 1. Presu fini
Bibi........................................................................................................ 9
Tabela 2. Rezultadu
Merkaduria.......................................................................................... 11
KAPITULU I.
DAHULUK
1.1.Introdusaun
Tuir dekretu Lei N 8/2010 iha loron 15 fulan Fevreiru,
Programa prova de Aptidão Profissional (PAP)
Hanesan komponente husi kurikulum foun ba Ensinu Sekundáriu Tékniku Vokasional
(ESTV) Ne’ebe konsiste iha apresentasaun no defesa ba projetu ne’ebe sei teste
husi júri, no mos ho Responsabilidade ba Relatoriu final no realiza e apresia
kritika, demonstrativu, no hatene kona-ba konpeténsias profissionais adquiridu ba
tempu naruk iha formasaun, ho razaun hirak ne’e maka estudante refere halo
projetu ne’ebe ho kompeténsia, Haki’ak
Bibi ho Sistema Semi Intensivu.
Bibi klasifika nu’udar Balada maksusuk ka mamiferu ki’ik
ida ne’ebe iha dikur par rua, ain kukun par rua, no nia dikur kleuk ba laran,
Bibi gosta liu moris iha foho no fatin sira ne’ebe difisil ba Animal sira seluk
hela
ba.
Klasifikasaun bibi ne’ebe inklui iha
animal makfalek hanesan mos krau no bibi malae, hanesan : filu cordata, sub filu vertebradu ( iha ruin kotuk ),Klase mak susuk (
mamiferu,fo susu ba ninia oan ),suku makukun (unguladu katak ho ain kukun
),Ordo artiodaktilu ( Ain kukun par rua ),sub Ordo selenodantia ( makfa’lek ),
Secsaun Pecora ( hahoris Oan ), Familia bovidas,Jeneru bibik ( Caprino ),
Specie Capra hircus, ibex,caucaria,falconeri,pirenaica.
Bibi animal ida ne’ebe mak fasil liu atu halo adaptasaun
ba ambiente ne’ebe nia hela ka moris ba’, Bibi nia hahalok han hahan no ai tahan
sira ne’ebe nia ko’or verde, bele halo rezultadu aat ka estraga rai no meu
ambiente.
Iha Timor Lorosa’e laran tomak numeru Bibi barak
teb-tebes antes tinan 1999, iha tinan 1999 nu’meru bibi iha Timor Lorosa’e
laran tomak kabesa 131. 125, maibe depois Vota independensia nian, numeru bibi
menus liu, ne’ebe iha tinan 2002 nu’meru bibi iha Timor Lorosa’e laran tun to’o
kabesa 79.379. (Almeida, 2003).
Sistema haki’ak bibi ne’ebe oras ne’e dau-daun ita nia Familia Agrikultor sira adopta mak sistema
semi estensivu. Fatin ne’ebe mak bele sustenta sistema ida ne’e mak tenke iha
pasture ne’ebe luan, pasture ne’ebe mak ita iha maka pastura natural, ne’ebe
hori uluk kedas husi avon sira nia Tempu kedas hodi husik balada sira.
1.2.Objetivo
Objetivu husi projetu kriasaun haki’ak Bibi mak hanesan
tuir mai nee:
1.
Atu bele aumenta
estudante / hau nia kapasidade, liu-liu iha area
pecuaria hodi nune’e bele implementa iha ami/hau nia fatin depois de sai husi eskola ida ne’e.
2.
Estudante/hau
bele implementa
siensia ne’ebe mak hau hetan durante iha banku estudu hodi nune’e bele hatene vantajen husi hau nia kapasidade.
3.
Estudante
/hau bele hatene oinsa bele hetan rezultadu ne’ebe di’ak husi
sistema kriasaun haki’ak Bibi ho Sistema Semi Intensivu.
4.
Oportunidade ida
hodi demostra potenciais empregador sira ho kapasidade ba alunu atu desempenho
profissional rigorosso, atu nune’e bele sientifika kona-ba grau konhesimentu
Tékniku nian.
1.3.Benefisiu
Benefisiu
ba projetu kriasaun haki’ak Bibi mak hanesan tur mai ne’e:
1.
Kapital ne’ebe uza
hodi haki’ak bibi uitoan, signifika katak bibi hanesan makfalek ki’ik ida,
ne’ebe fasil atu ema haki’ak.
2.
Bibi bele oan
lalais.
3.
Animal ida ne’ebe
ema hotu-hotu bele han nia naan laos hanesan fahi (Ema ne’ebe tensaun altu ba
sira nia saude ladun di’ak,religiao islamia sei
la konsumu).
4.
Atu bele aumenta
kohecimentu kona-ba ciénsia Tékniku Agrikola liu-liu iha area pecuaria atu sai
realidade ida ne’ebe molok kontinua iha nivel ne’ebe aas.
5.
Atu hetan osan
bazeia ba animal ne’ebe mak ita haki’ak ho resultadu ne’ebe di’ak, wainhira kolleita.
6.
Prepara ho
kapasidade ne’ebe di’ak ou experiensia atu nune’e to’o ikus bele kompete iha
desenvolvimentu ba sektor Agro Pecuaria.
KAPITULO. II.
TEORIA
BASICO
2.1. Referensia
Bibi hanesan animal ida fasil liu atu halo adaptasaun ba
ambiente, ne’ebe nia hela ou moris ba, iha fatin ka ambiente aat liu mos,
animal ida ne’e bele moris. (Almedia, 2003). Hatutan tan katak se ita la halo
monitoria karik ka la hare didiak bibi ne’e moris, bibi ne’e halo att meiu-
ambiente liu-liu fatin sira ne’ebe ai ka du’ut.
Tuir Reksohadiprodjo, (1984) animal domestiku husi fatin
ne’ebe klima diferentes presiza adaptasaun ho ambiente ne’ebe foun atu defende
ninia moris. Tuir mai hateten mos katak Animal domestikasaun sei estres
wainhira Animal domestikasaun ne’e moris iha habitasaun foun, maka animal ne’e
sei labele moris iha fatin ne’e.
Utilizasaun lima sistema kriasaun animal produsaun na’an/produsaun
bibi mak hanesan tuir mai ne’e:
2.1.Preparasaun
fini
Bibi finin ne’ebe atu hili hodi haki’ak, ita presiza
hatene bibi finin ne’e mai husi ne’ebe, ita labele sosa bibi sira ne’ebe ema
barak mak faan iha estrada ibun, tamba bibi sira ne’e ninia orijen mai husi
fatin ne’ebe la klaru tiha ona, (Almedia, 2003).
Fini hanesan fator ida ne’ebe determinante sucesu ka la
sucesu iha kriasaun animal nia laran. Ho razaun ida ne’e maka hili no selesaun
fini hanesan atividade importante ne’ebe kriador tenke halao no hamutuk ho
overese alimentasaun e gestaun haki’ak animal ne’ebe di’ak sei fo resultadu
ne’ebe di’ak iha kriasaun nia laran. (Sasroamidjojo ho Soeradji, 1978)
2.2. Hahan/Ai-han
Hahan hanesan fator ida importante iha kriasaun bibi,
liu-liu kona-ba hasa’e kresimentu no desenvolvimentu pesu ne’ebe lais. Iha
kriasaun nia laran iha buat tolu mak importante ne’ebe integradu hanesan
karakteristiku genetiku, kriasaun, no hahan, fator prevensaun no tratamentu moras e merkadu, (Kanisius,
1986).
Tuir Sasroamidjojo, (1980) katak hahan hanesan fator ida
ne’ebe importante iha deselvolvimentu iha area pecuaria, tamba animal domestiku
hotu-hotu bele moris no reprodutiva wainhira alimentasaun preparadu ho
kualidade no kuantidade.
2.3. Luhan
Tuir kanisius, 1986. Katak atu hari’i luhan ne’ebe
kriteriu teknis presiza konhesimentu klean no esperiensia, maka relasaun ho ida
ne’e kriador sira tenke kompriende buat balun hanesan; lokasaun luhan,
distansia entre luhan, material ne’ebe uza, luhan nia luan, ventilasaun, didin
lolon.
Luhan hanesan fator ida ne’ebe importante tebes atu
determina sucesu ka lae iha kriasaun animal nia laran, tamba luhan nia funsaun
importante tebes ba animal hanesan fatin atu deskansa ba animal, fasil atu halo
manajementu kriasaun, no defende animal husi perigu no na’ok ten. (Anonim,
1996) ideia hanesan husi Sasroamidjojo no Soeradji (1978) hateten katak ho
luhan ne’ebe di’ak maka utilizasaun Ai-han ho objetivu produsaun sei bele
kontrolu ho di’ak. Almedia, 2003, mos hateten katak bibi luhan importante
teb-tebes tamba luhan ne’e iha funsaun ne’ebe importante liu mak bele
proteje bibi no nia oan sira husi disturbiu animal sira seluk ne’ebe mai husi
liur.
2.4.Prevensaun no
tratamentu ba Animal moras
Fator ne’ebe mak tuir determina iha kriasaun no produsaun
animal mak moras. Moras Animal hanesan perigu ida mak amiasa ne’ebe mosu iha kualker tempu, ho nune’e bele
tarde kresimentu, hatun imunidade animal, no Animal bele mate. (Sugeng, 1992).
Almedia (2003) hateten katak moras bele halo lakon ita
nia knar, bele halo lakon ita nia osan no buat seluk tan, tamba moras bele halo
bibi mate derrepente, bele mos halo menus produsaun bibi nian, baseia ba buat
hirak ne’e maka wainhira bibi hetan moras uitoan deit tenke halo kedas
tratamentu hodi nune’e labele efeitu ba bibi nia produsaun.
2.5.Merkadu
Objetivu ikus husi Desenvolvimentu Agrikultura mak hasa’e povu/Agrikultor nia moris. Fa’an rezultadu kriasaun ne’ebe
di’ak hanesan pasu importante atu hetan lukru ne’ebe a’as, maibe kriasaun
ne’ebe di’ak sei la fo benefisu wainhira merkadu no fa’an produsaun la di’ak.
(Anonim, 1996).
Merkadu hanesan fator determinante atu hetan lukru ne’ebe
bo’ot iha kriasaun animal, tamba wainhira merkadu di’ak, konsumentu barak, e
rendimentu di’ak maka animal nia folin mos di’ak. (Lopes, 1998), ne’e duni observa
merkadu mos importante hodi nune’e produsaun/kriador bele hatene kondisaun
ri’il ne’ebe akontese iha merkadu.
KAPITULO. III.
METODOLOGIA PROJETU
3.1.Observa
Lokalizasaun
Observasaun mak hanesan aktividade simples ida ne’ebe sei
halao uluk antes atu halao servisu seluk, observasaun nia funsaun atu hare ka
identifika kondisaun rai ne’ebe prepara ona atu hala’o projetu ne’e rasik atu
nune’e bele hatene kondisaun rai ne’e, rai lolon ka rai tetuk atu nune’e animal ou Bibi ne’ebe mak haki’ak, halimar ho livre no diak.
Halo observasaun ba area ne’ebe mak hala’o
ba projetu ne’e iha loron 12-06-2017 ne’ebe akompanha husi
kurikulu, orientador, no komissaun organizadora (PAP).
3.2.Fatin no Tempu
Implementasaun
3.2.1.
Tempu
Programa de prova aptidaun profissional (PAP) hahu realiza durante fulan
tolu nia laran, hahu iha loron 06/07/2017, no remata iha loron 06, Fulan
Setembru, Tinan 2017
3.2.2.
Fatin.
Programa
Ida ne’e realisa iha kanpoun ETA-Moleana, Aldeia Moleana, Suco Ritabou Posto Administrativo
Maliana, e Municipio de Bobonaro
3.3.Equipamentus
ho Material
Equipamentu
ne’ebe uza iha aktividade/projetu haki’ak Bibi mak hanesan tuir mai ne’e:
3.3.1. Equipamentus
a.
Katana
b.
Aisuak
c.
Sekop
d.
Metru
e.
Tali
f.
Martelu
g.
Kado
3.3.2. Material
Material
ne’ebe uza iha aktividade /projetu haki’ak Bibi mak hanesan tuir mai ne’e:
a.
Fini Bibi
b.
Ai
c.
Au
d.
Kalen
e.
Pregu
f.
Masa hemu bee fatin
g. Aimoruk
3.4. Limpeza
Lokalizasaun
Objetivu importante liu mak limpeza ne’e, atu nune’e
fasil mai ita atu hala’o projetu ne’e. Limpeza ida ne’e rasik ho nia durasaun tempu loron rua
(2), hahu iha loron 15/05/2017 ne’ebe, realiza husi estudante PAP, iha fatin kampaun
ETA.M, Aldeia Moleana, Suku Ritabou, Postu Administrativu Maliana, Municipiu
Bobonaro.
KAPITULO. IV.
REZULTADO
E DISCUSAUN
4.1.Planu
Aktividade ba Projetu
Antes realiza programa prova aptidaun profissional, (PAP)
ba dala uluk halo processu planu ne’ebe klaru atu nune’e labele hetan
difikuldade durante hala’o aktividade iha kampu servisu nian.
Programa de prova Aptidaun Profissional (PAP) iha parte
rua mak hanesan:
4.1.1.
Aktividade la ho fisiku mak hanesan
a. Planu aktividade
b. Identifika área/observasaun
4.1.2.
Aktividade ho fisiku mak hanesan
a. Hamos du’ut no restu husi kulturais sira
b. Preparasaun ba material no equipamentus
c. Sukat aréa ne’ebe atu halo konstrusaun
d. Bibi ne’ebe haki’ak
4.2.Manutensaun ba
Bibi ne’ebe haki’ak mak hanesan
a. Fo han e fo hemu/bee
b. Hamos luhan laran
c. Hamos aréa Luhan
d. Kontrola moras
4.3.Orsamentu ba
projetu
Fator
ne’ebe mak fo imfluensa ba iha analisa orsamento projetu nian mak hanesan :
1. fini
2. Depresiasaun
ba luhan
3. Ai-han
4. Ai-moruk
5. Orsamento
ba servisu nain
6. Seluk-seluk.
4.3.1.
Fini
Fini mak hanesan quantidade bibi ne’ebe mak sosa no
haki’ak halo bo’ot, bokur, no bele halo aumenta oan to’o lori ba merkadu atu
bele fa’an. Ho nune’e atu sura orsamentu setor ida ne’e relasaun ne’ebe
integradu ho modalidade ne’ebe atu uza hodi sosa bibi ne’ebe atu haki’ak. Projetu ne’ebe mak
halao, presiza bibi fini ne’ebe ho quantidade bibi lima (5), bazeia ba buat ne’ebe ami iha no ami
nia kbi’it ne’ebe mak ami iha e bele. bibi lima (5) ne’e ho ninia presu hanesan
iha tabela.
Tabela.I.Presu fini
bibi.
No
|
No
bibi
|
Presu(US$)
|
Obs
|
1
|
Bibi Grower
|
35
|
9 mezes
|
2
|
Bibi idade produsaun
|
65
|
12 mezes
|
3
|
Bibi idade produsaun
|
65
|
12 mezes
|
4
|
Bibi idade produsaun
|
65
|
12 mezes
|
4
|
Bibi idade produsaun
|
70
|
12 mezes
|
5
|
Total
Orsamento ba fini
|
300.00.
|
4.3.2. Luhan no
Equipamentu
Bibi luhan nia palku ou andar ho ninia medida naruk, 50
cm, no luan, 180 cm, bele haki’ak bibi ulun lima ou bele tun liu fali husi lima nee, iha ne’e ita hakarak hatene depresiasaun kontruksaun
luhan. Ita bele hetan husi montante osan ba kontruksaun luhan nia fahe ho total tempu uza luhan ou durasaun, ( tinan rua 2,).
DL = US$ 170/24 = .US$7.0.( DP = Depresiasaun Luhan ) Tinan ida produsaun dala ida.
4.3.3. Ai-han
Iha kriasaun ou haki’ak bibi,ai-han hanesan fator ida ne’ebe importante, tamba
komponente ai-han fator ida ne’ebe bo’ot liu kompara ho komponente sira seluk.
Iha kriasaun ou haki’ak animal, iha projetu ida ne’e ai-han ne’ebe mak uza ba
fo bibi mak ai-han Verdura. Ai-han ne’ebe mak persiza fo ba bibi ne’ebe mak ita haki’ak tenke
kualidade ne’ebe di’ak.Orsamento ba ai-han mak
hanesan US$. 75.00.(kada fulan US$25).Orsamento
Ida ne’e usa ou fo ba ema ne’ebe mak prepara ai-han verdure ne’ebe mak bibi
presiza.
4.3.4.
Ai-moruk no Vaksin
Ai-moruk
ba projeto Ida ne’e implementador la prepara maibe orsamento ne’ebe mak prepara
mak US$.25.00.
Orsamento ba
servisu nain durante fulan tolu iha kriasaun bibi nia laran mak kada fulan US$30.00.entaun
total orsamento ba servisu nain mak US$.
90.00. ba fulan tolu (3) nia laran.
4.3.6.
Seluk-seluk.
Orsamento ba
seluk-seluk mak hanesan :
-
Ba eletricidade US$ 10.00
-
Transportasaun US$ 30.00.
Totol
orsamento ne’ebe maka hasai atu halao kriasaun bibi mak : US$ 537.00.
4.4.Rezultado merkadoria /
faan.
Rezultado
merkadoria ou faan animal bibi mak hanesan iha tabela kraik :
No
|
No
bibi /Naran bibi
|
Presu
/ folin US$
|
Obs
|
1.
|
Bibi Grower
|
75.00
|
9 mezes
|
2.
|
Bibi idade produsaun
|
160.00
|
12 mezes
|
3.
|
Bibi idade
Produsaun
|
170.00
|
12 mezes
|
4.
|
Bibi Idade
produsaun
|
160.00
|
12 mezes
|
5.
|
Bibi idade
produsaun
|
180.00
|
12 mezes
|
Total
resultado faan
|
745.00
|
Rendimento
ne’ebe mak kriador hetan mak hanesan :
Total orsamento
husi rezultado faan hamenus ho Total
orsamento ba projeto.
US$ 745.00 – US$.537.00 = US$ 208.00.
Maka beneefit / Cost Ratio mak :
Total orsamento
husi rezultado faan ita fahe ho
total orsamento ba projeto.
745/537 =1,3.
Maka ita bele fo
konklusaun katak negosiu ou projeto Ida ne’e viavel e bele halao kontinua..
KAPITULO.
V.
T
A K A
5.1.
Konkluzaun
Nu’udar kriador/Haki’ak nain ne’ebe
di’ak iha obrigatoriu atu hatene criteria kriasaun/haki’ak hanesan Domina
siensia, no hadomi animal ne’ebe ita haki’ak.
Domina
siensia refere hanesan domina saida mak ita temi : Breeding, Feeding, e
Management (prevensaun moras no merkadoria)
Halao
gestaun ne’ebe di’ak
Se karik kriador bele ona kria fini
ne’ebe di’ak no bele fo ai-han ne’ebe di’ak ho kualidade no kuantidade, tuir
mai kriador tenke halao gestaun kriasaun e habokur bibi no sistema semi
intensivu /intensiva.
Analisa
Economia.
Baseia
ba analisa ekonomia projetu nian hanesan; osan ne’ebe mak sai U$$ 538.00 no osan ne’ebe mak tama U$$.745.00. Maka kriador bele hetan
Rendimentu hanesan:
U$$.745 - 538 =
US$.207.00 . No Benefit Cost Ratio mak U$$745.00 / 538.00 = 1,3. Ne’e
siknifika katak kriasaun ida ne’e bele halao iha Agrikultor sira nia vida
moris.
5.2. Rekomendasaun
ka Sujestaun.
Rekomendasaun ka Sujestaun mak ami
presiza hato’o mak hanesan:
1. Atu
bele halao programa (PAP) ne’e ho di’ak Edukasaun prepara mos orsamentu ruma ba
programa ida ne’e, tamba Inan ho Aman husi estudante ladun iha posibilidade atu
realisa ou halao programa ida ne’e.
2. Husu
ba Governu kompetente atu bele legalisa ou loke dalan ba Agrikultor sira,
wainhira Agrikultor sira presiza fini animal ruma husi Indonesia atu bele halo
kriasaun iha rai Timor Lorosa’e, Tamba ho aktividade hirak ne’e maka Agrikultor
sira bele hadia sira nia vida moris no mós bele kria kampo servisu ba juventude
sira ne’ebe la iha servisu
BIBLIOGRAFIA
Recsohadiprodjo.
S. 1984, pengantar ilmu peternakan Tropis. Penerbit BPFE. Jakarta
Sosroamidjojo,
M. S, 1980, Ternak potong. CV. Yasaguna Jakarta.
Sosroamidjojo,
M. S. dan Soeradji,. 1978, peternakan Umum, CV. Yasaguna, Jakarta.
Sugeng, B.,
1992, Ternak potong., penebar Swadaya. Jakarta.
Djanah, D.,
1983. Pemeliharan ternak kambing. Yasaguna. Surabaya.
AA/VV., 1983.
Makanan Hijauan Ternak. Kanisius. Jogjakarta.
Sumoprstowo,
C.D.A. 1994. Cara pemeliharaan Ternak Kambing Yang Sukses. Bhatara, Jakarta.
RESUMO
Husi
populasaun Timor laran tomak, iha familia agrikultór barak mak haki’ak Fahi ho kuantidade ki’ik to’o kuantidade bo’ot.
Fahi lokal iha nia estrutura fisika, la
hanesan Fahi nia fulun no mós la hanesan Fahi lokal balun fulun kor metan, mutin no makerek.
Haki’ak Fahi mak hanesan fase ida ne’ebe importante
ba ema hotu no fó benefisiu
ne’ebe bo’ot tebes ba ita agrikultor,liu-liu ba populasaun sira ne’ebe mak hela
iha base, Fahi lokal hanesan animál
ida ka Fahi ida nia naran hodi uluk kedas ema hotu koiñese.
Fahi
lokal nia funsaun ba agrikultor no
populasaun sira hotu importante teb-tebes
atu bele ajuda familia ida-idak nia moris lor-loron nian ka atu bele
aumenta osan ka ekonomia iha familia nia laran. No
família
pekuária sira interese haki’ak Fahi lokal,
sira barak mak nia hanoin katak prosesu fa’an fahi fó lukru ka folin no prospriedade diak liu wanhira sira
fa’an.
Projetu
no atividade implementa iha Aldeia Moleana, Suku Ritabou, Posto Adminstrativu Maliana, Municipiu Bobonaro,
hahú iha loron
(5)
Juiñu to,o loron
(30)
Setembru
2017. Baseia ba analiza sura rendimentu haki’ak fahi lokal husi
total rendimentu $1780
no total gastus $570 halo
mos analiza B/C ratio ho valor 3.12. hatudu katak projetu ne’e viavel atu kontinua.
LIA MAKLOKEK
Relasiona ho relatoriu ne’e hakerek
na’in sobre realizasaun atividade pratika iha terenu la haluha hato’o hau nia
Agradecimento
ba Nai Maromak, tamba ho nia tulun no graca wain mak hakerek nain bele hakerek relatoriu
ho topiko “Haki’ak Fahi
Lokal grower” Relatoriu ida ne’e aprezenta hanesan requesitu ida atu completa Exame Nascional iha
Eskola Teknika Agríkola Moleana.
Iha oportunidade/biban ne’e hakerek nain
hato’o obrigadu barak
ba entidade hotu nebe’e
mak tulun/apoiu durante hakerek relatoriu ne’e liliu ba :
1. Eng.
Bonifacio de Oliveira Fraga, hanesan Diretor Eskola Teknika Agrikola Moleana
2. João
Magno L.AgrP. hanesan professor orientador nebe’e mak akompanha no fó orientasaun durante pratica no hakerek relatorio . Pedro Monterio L,Agrn, hanesan chefe komisaun organizadora
ba Programa (FCT) no (PAP) 2017.
3. Konselhos
professores no funsionariu Eskola Téknika Agríkola Moleana.
4. Belun
sira no entidade sira hotu, nebe fó apoiu no tulun direita no mós indireita nebe’e mak ajuda teb-tebes relatoriu ne’e hakerek hotu tuir tempu nebe’e mak determina.
Ikus liu hakerek na’in rekonese katak
sei iha frakeza konaba hakerek relatoriu ne’e, nune’e hakerek nain hein hanoin
diak ruma no kritika hodi bele hadia relatoriu ne’e diak liutan no perfeitu. Ho nune’e relatoriu ne’e bele iha benefisiu ba ita hotu.
INDÍCE
Pajína
TITULU................................................................................................................................ i
PÁJINA
ASEITASAUN..................................................................................................... ii
RESUMO............................................................................................................................. iii
LIAN
MAKLOKEN........................................................................................................... iv
INDICE............................................................................................................................... V
KAPITULO I DAHULUK
1.1.introdusaun..................................................................................................................... 1
1.2.objetivu........................................................................................................................... 2
1.3.benifisiu.......................................................................................................................... 2
KAPITULO II FUNDAMENTU TEORIA
2.1.Deskrisaun Jeral Fahi...................................................................................................... 3
2.2 Ai-han..................................................................................................................... 3
2.2.1 Batat (Zea mais L)............................................................................................... 4
2.2.2 Ikan u’ut (Fish meal)............................................................................................ 4
2.2.3 Lamatoro u’ut (Leucaena Lecocaphala).............................................................. 5
2.2.4
Hare u’ut (Oriza sativa L)................................................................................... 5
2.3 Luhan.............................................................................................................................. 5
2.4 Sistema Haki’ak.............................................................................................................. 6
KAPITULO
III IMPLEMENTASAUN ATIVIDADE
3.1 Fatin no Tempu............................................................................................................... 7
3.2 Material no
Ekipamentus............................................................................................... 7
3.2.1
Material.............................................................................................................. 7
3.2.2
Ekipamentus...................................................................................................... 7
3.2.3
Fahi.................................................................................................................... 7
3.2.4
Luhan................................................................................................................. 7
3.2.5
Metodu Formula Rasaun................................................................................... 8
3.2.6
Metodu fó Ai-han.............................................................................................. 8
3.3 Proseduramentu/Prosedimentu Implementa Atividade.................................................. 8
3.3.1 Etapa Preparasaun ......................................................................................... 9
3.3.2 Etapa Implementasaun................................................................................... 9
3.4 Orsamentu Kapital Permanente no Variaveis................................................................. 9
3.4.1 Kapital Permanente....................................................................................... 10
3.4.2 Kapital Variaveis.......................................................................................... 11
KAPITULU
IV RESULTADU NO DISKUSAUN
4.1.Resultadu Produsaun Haki’ak Fahi Lokal/Timor.......................................................... 12
4.2.Analiza Ekonomia Haki’ak Fahi Lokal/Timor............................................................... 12
4.3.Rendimentu/Income...................................................................................................... 12
4.4.Benefit Cost Ratio B/C................................................................................................. 13
KAPITULO V KONKLUSAUN NO SUJESTAUN
5.1.Konklusaun.................................................................................................................... 14
5.2.Sejestaun........................................................................................................................ 14
BIBLIOGRAFIA................................................................................................................ 15
ANEXO KALENDERIZASAUN..................................................................................... 17
KAPITULU I
DAHULUK
1.1 Introdusaun
Animál fahi hanesan balada ida ne’ebe
famozu tiha ona iha sosiadade Timor Leste, ne’ebe haki’ak husi ita nia Avon
sira hori-uluk kedas to’o ohin loron, ho nia haki’ak tradisionalmente atu bele
produz proteina animal ba ema nia nesesidade. Sosiedade haki’ak fahi hanesan
fonte ida, atu bele fó resultadu ka hanesan reserva. Iha sorin seluk, fahi
hanesan mós animal ida ne’ebe utiliza hodi halo seremonia kultural.
Haki’ak fahi
husi ita nia komunidade enjeralmente hanesan pasa tempu deit, ho nia sistema
haki’ak no habarak-an (desenvolve-an) ne’ebe eksentivamente. Desenvolvimentu
animál fahi no produktividade animál sei menus, tamba kauza husi limitasaun
finanseiru husi haki’ak nain sira, kapasidade no koinesementu sei menus, hodi
halo preparasaun material ba envestimentu ka produsaun animál. No mós kauza
husi fatór jestaun haki’ak ne’ebe ladun optimu, mak hanesan; sistema ne’ebe
haki’ak extensivu, la define objetivu haki’ak ne’ebe klaru, la iha selesaun ba
fini animal (breeding) no haki’ak
animal liu husi ida ka espésie.
Animál fahi
hanesan animal monogastriku ki’ik ne’ebe, iha kapasidade bele desenvolve-an (habarak-an
lalais), ho nia kapasidade hahoris oan (liter
size) 8 to’o 12 no tinan ida bele hahoris dalarua. Maibe iha indikasaun
katak, fini animál (Breeding),
jestaun (Managament), ho ai-han (Freeding)
seidauk tau atensaun dia’ak husi animál nain sira, no mós mortalidade (Mortality) ba animál fahi sei sa’e
makas ho nia produtividade no reprodusaun sei tun, tamba ne’e mak afeita, ba
produsaun fahi Timor Leste.
Atu
desenvolve no hasae produtividade fahi, mak tenke buka alternative ne’ebe
dia’ak, no konkreta hodi fó solusaun ba problema ne’ebe ita nia animál nain
sira infrenta daudaun. Alternativa ne’ebe presiza atu hadia mak jestaun
haki’ak, liu husi fó ai-han konsentradu ne’ebe iha kualidade no kuantidade ne’ebe naton tuir seinsia nutrisaun animál
nian, muda sistema haki’ak husi extensivu ba semi intensivu ka intensivu iha
sorin suluk mós, tenke regula ba reprodusaun ho efetivu no efisiente. Sistema
haki’ak fahi ho sistema intensivu bele haki’ak animál fahi nia todan, liu husi
ai-han ne’ebe kualidade tuir nesesidade animál nian, tamba ai-han hanesan fatór
importante ba susesu haki’ak fahi hodi hetan nia produsaun ka resultadu ne’ebe
di’ak baseia ba hanoin sira iha leten, mak eskritor/hakerek nain iha hanoin ida
hodi hala’o tiha ona atividade pratika kona ba hak’ak fahi lokal (grower) ho intensivu.
1.2 Objetivu
1.
Atu hasa’e
kapasidade no koinesementu kona ba formula rasaun ba animal fahi tuir nia fase
moris hahú husi fase starter to’o finisher.
2.
Atu
hatene utiliza ai-han lokal no lamatoro tahan, hodi halo formulasaun rasun ba
animál fahi.
3.
Atu
hatene haki’ak fahi ho sistema intensivu no fini animál (breeding), jestaun haki’ak (managament),
no ai-han (feeding).
1.3 Benefisiu
1.
Atu
hasa’e kapasidade no koinesementu, liu husi haki’ak animál fahi ho sistema
intensivu.
2.
Atu
nune’e iha futuru bele implementa iha terenu no hanesan ezemplu ida, ba
sosiedade atu bele banati tuir, hodi hasa’e produsaun fahi iha Timor Leste.
KAPITULU II
TEORIA BAZIKU
2.1 Deskrisaun Geral Fahi
Tuir ( Sihombing (1997), esplika katak
fahi maus (domestiku) ne’ebe ita hatene dau-dadun (Sus
scrofa domestic) jerasaun fahi fuik ne’ebe mai husi espésie rua ne’e mak sus scrofa no sus vitatus fahi fuik ne’ebe nia jerasaun mai husi Europa, ho nia
karakteristika hanesan; isin bo’ot, ulun bo’ot, ain-as, tilun tahan naruk no
nia fulun grosu (Crest). Sus vitatos
fahi fuir ne’ebe nia jerasaun mai husi Azea.
Animál fahi
klasifika tuir aspetu zoolozia mak hanesan; Reino,
animlia,filu; kordata, subfilu; vertebradu, klase; mamalia, ordem;
artiodátilu, familia, suidae; zenu; Sus (fahi) especie; Sus scrofava, Sus vitatus.Sus
mediaterania (Blakely no Bade, 1994).
Relata liu tan katak klasifikasaun fahi tuir aspetu karkasa iha tipu tolu, ne
mak; tipu na’an no bokur na’an isin. Animál fahi ne’ebe eziste iha Timor-Leste
hanaran; “fahi Timor” ne’ebe kleur
ona desenvolve iha rai ida ne’e, maibe iha fahi balun hatama-mai husi rai
seluk, hanesan Indonesia, ne;be nia fahi hanesan ho fahi Timor. Fahi sira ne’e
mak fahi Bali,Fahi Sunda,Fahi Kalimantan, Fahi Sumba, no mós fahi ne’ebe mai
husi China, Philipina no India. Fahi ne’ebe klasifika ba fahi rasa mai husi
Europea, ne’ebe tama iha Timor, halo kruzamentu ho fahi lokal mak produs espeise/variadade
barak iha Timor Leste. Fahi Timor ne,ebe haki’ak husi ita nia sociedade, iha mós
fahi fuik ne’ebe namkari iha teritorio Timor Leste (MAF-RDTL, 2002). Fahi
ne’ebe namkari iha Timor, tenke halo justikasaun klean, hodi hatene kona-ba
fahi-sira ne’e hotu.
2.2.
Ai han
Ai
han hanesan material ne’ebe bele han, no utiliza husi anaimál atu halo nia
prosesu desenvolvementu ba nia isisn ka habo’ot tan, produsaun no asigura animál
nia moris (Tilman et al.,1984). Relata liu tan katak
ai-han hanesan material ne,ebe prepara hodi fó ba animál iha kontinuasaun
be-beik ba animál durante oras ruanulu resin ha’at (24) nia laran (ad-livitun).
Ai-han ba animál fahi bele hetan husi resultadu agrikultura nian, toos, peska,
pekuaria no industria, ne’ebe utiliza hanesan ai-han ba animál, ne’ebe halo ona
prosesamentu ka seidauk halo prosesamentu. Iha Timor Leste, ai-han lokal ne’ebe
utiliza hodi fó ba animál mak hanesan batar, akar,hare u’ut, ai-farina no
lamtoro tahan, no mós hahan sira seluk ne’ebe fahi bele konsumu (Anonimos,
2010).
Fornesimentu
ai-han hanesan fatór ida inportante ba kriasaun fahi, tamba fornesimentu ai-han
ba fahi, ninia persentazem boot hodi halo kriasaun ba fahi. Fahi fini
(breeding), presisa 60% husi total gastu
hotu ba produsaun, no 80% ba fahi habokur (fattening) ai-han hotu ne’ebe fahi
presisa, dahuluk ho nia suptansia nutrientes mak hanesan karbohidratu, lipidu,
protenia, vitamina, minerais no be’e. fatór hirak nebe presisa atu hatene mak:
objetivu husi haki’ak ne’e rasik, atu habokur (fattening) ka ba fahi fini (breeding), no fase moris ba fahi starter, grower, finisher ka nia todan.
Baseia
ba fatór sira ne’e hotu, mak bele halo formula rasaun oi-oin tuir fahi nia
nesesidade no objetivu haki’ak. Fahi starter, fahi oan ne’ebe sei susu, ho
idade semana 8-10. Iha fahi nia nesesidade no objetivu hakiak fahi starter, fahi oan ne’ebe sei susu, ho
nia idade semana 8-10. Iha fase ida ne’e tenke fó rasaun starter nian, ne’ebe nia kompozisaun material ai-han, fasil han no
fasil atu halo digestivu (creep feed). Nia kontem fibra grossu 3% no proteina
grossu 20-22%. Arasaun grower ai-han ne’ebe fó ba fahi oan ne’ebe idade liu
ona fase starter ho nia idade fulan lima. Fahi ida ne’ebe iha
fase ida ne’e, tenke hetan rasaun grower
ho nia fibra grossu a’as oituan 5%, no nia proteina grossu 17%. Rasaun ba fahi
habokur (fattening), fahi ne’ebe habokur no atu koa (potong), ho nia todan
50-100 kg.Rasaun ba fahi habokur material ai-han nia fibra naton, no proteina
grossu 14 kg. Rasaun ba fahi fini, ai-han ne’ebe, fo fahi joven, hanesan troka
ai-han fase grower ka fahi kabuki
fulan tolu dahuk, no material ai-han nia fibra grossu relativamente as 8.5%, no
proteina grossu 14.5%. Rasaun ba fahi ne’ebe laktasaun (fó susu oan), rasun
ne’ebe fó ba fahi iha tempu fulan ikus durasun kabuk, no durasaun durante fó susu nia oan. Materia ai-han ho
nia kontem fibra grossu 7%, no proteina grossu 18.5% (Tilman et1984).
2.2.1 Batar (Zea mais )
Batar
hanesan hahán ne’ebe bele utiliza ba animál nian, no mós ba ema atu bele konsumu, tamba batar hanesan ai-han ne’ebe iha
fonte enerjia. (batar hanesan ai-han ne,ebe tuir tempu, ho nia siklu moris loron 80-150.
Enjeralmente batar nia naruk metro 1-3, no balun bele to’o metro 6). Batar
ai-han ne’ebe bele fó enerjia dahuluk ba animál tamba kabohidratu batar liu
husi 60-80% no fasil atu halo digestivu (han), no fibra grossu mós menus.
Carbohidratu husi batar forma husi amilosa amilopktin. Batar iha nia substansia ida hanaran xanttopil batar nia bokur ka lipidu aas liu 3% kompara
ho ai-han seluk hanesan sorgu, no fós, no proteina grossu batar 8,5% nutrientes
iha batar nia laran grama 100 husi batar ho nia kalori 355 kkal, proteina 9,2
gr, lipidu 3.9 gr kadbohiratu 73,7 gr, kalsiu 10 gr. Fosforu 256 mg, Besi/Feru
2,4 mg, Vitamina A510 SI, Vitamina B1 0,38 MG Bee 12 grama (Souza, 1999).
2.2.2 Ikan uut (Fish meal)
(Parakkasi
1990), esplika katak
ikan uut hanesan ai-han ne’ebe di’ak ba animál fahi, tamba nia proteina 40-61%,
asidu no aminoásidu ne’ebe iha kualidade di’ak, nomós fonte mineral no vitamina
ne’ebe kompletu ba animál atu bele konsumu.Maibe tenke hanoin, presentazem ikan
uut iha rasun ba fahi oan 2.5% deit.Kontem ka kandungan asidu aminóa esensial
ne’ebe iha ikan mak hanesan arginine, glisin, leusine, lisin no valin.
(Rasyak 1990), relata katak nutritivu ikan uut mak hanesan, proteina
grossu 65%, lipidu 4%, fibra grossu 1% , enerjia metabolismo 3380 kkal/kg. Ikan
uut husi ikan teri, utiliza sai hanesan ai-han ba fahi, mai husi resultadu
ne’ebe harahun ho makina hodi dulas to’o uut. Ikan uut bele uza hodi kahur fali
ho ai-han seluk, hanesan; batar, fore keli, fore mungo, hare uut, no lamatoro
ka ai-han seluk, ne’ebe animál bele konsumu hodi halo formula rasaun ba animál
fahi.
2.2.3 Lamtoro uut (Leucaena
lecocaphala)
(Soedirdjoatmodjo,1986). Esplika katak, lamtoro hanesan ai-horis ne’ebe
kompostu ba leguimenosa ne’ebe uza ona sai hanesan ai-han ba animál ruminantes.
Maibe uza mós sai hanesan ai-han ba animál fahi, sei kuran lamatoro ne’ebe uza
ba ai-han fahi. Tenke halo uut, lamtoro nia uut ne’ebe uza habai halo maran, no
ikus mai mak bele dulas ka fahi halo rahun hodi kahur ka mistura ho ai-han
seluk ne’ebe prepara hodi formula rasaun.
(Murtidjo 2005) relata katak, lamtoro uut iha nia protein grossu
23.2%, lipidu 2.4%, fibra grosu 20.1%, enerjia metabolismo 1140 kkal/kg. Correia reviu fali katak, protein husi lamtoro as
bele to’o 36-48%. (Timal et al. 2005), nutritivu lamtoro uut nia material maran
(seco) 100%, fibra grossu 18.0%, proteina grosu 23.75%, no enerjia metabolismo
2710 kkal/kg.
2.2.4 Hare uut (Oriza Sativa L)
(Rasyaf 1997) esplika katak, hare uut hanesan ai-han restu
(by-product), husi prosesu dulas hare sai fós. Hare uut kategoria hanesan
ai-han ne’ebe fonte enerjia vitamina B, no nia lipidu mós aas. Kontem
(kandungan) enerjia metabolismo husi hare uut mak 1700 kkal/kg, lipidu 13%, no
nia fibra grossu aas, tamba iha uut ne’e, iha hare kulit ne’ebe nakfera hamutuk
ho hare uut. Hare uut ai-han ka material ne’ebe uza ba ai-han fahi, tamba nia
folin baratu no fasil atu hetan iha koler fatin, no la iha kompetisaun ho ema
nia nesesidade (Anonimos, 2010).
(Serão, 2012) esplika katak, iha Timor Leste hare uut eziste barak
liu,no iha potensialidade atu bele uza ba ai-han fahi no animál seluk tamba
sosiadade barak mak sai agrikoltur hodi halo natar. Nia esplika mós katak hare
uut ho nia material maran (seca) entre 858.2 g/kg, proteina grossu 57.9% g/kg,
fibra grossu 365.6 g/kg, lipidu2.4 g/kg, minerais Ca 502 mg/kg, P 486.56 mg/kg,
mg 2309.46 mg/kg.
2.3 Luhan
Tuir (Sihombing, 1997) esplika katak
luhan hanesan instrument ida mak importante tebes ba haki’ak animál fahi ka
animál seluk, ne’ebe bele protese animál husi efetu negativu naturais hanesan;
loro manas, udan bo’ot, anin, no efetu sira seluk mak hanesan ema naok no oho.
Benefisiu husi luhan mak hanesan fasil ba animál nain atu fó han,fase,
sura,kontrola moras.(Tilman et at 1997) esplika
liu tan katak, luhan hanesan fatin ida ne’ebe importante tebes atu bele proteze
animál husi ambiente nian ne’ebe fó amiasa ba animál.Efetu natureza hira ne’e
mak hanesan; udan, anin, loro manas, malirin, nomos efetu seluk hanesan ema
naok ka animál predator seluk. Modelu luhan tuir konstrusaun mak luhan individu
no grupu, no modelu luhan tuir nia funsaun mk luhan ba inan no oan-nurak, bele
halo individu no gropu luhan ba fahi habokur no luhan ba fahi aman. (Blakely
no Bade, 1994).
2.4. Sistema haki’ak
Engeralmente sistema haki’ak ba animál fahi hanesan mós
ita haki’ak animál sira seluk. Sistema haki’ak ladauk halo tuir mak iha sistema
oin tolu ne’e mak sistema extensivu, semi-extensivu, no intensivu, (Tilman
et al 1984). Iha Tomor -Leste
familia agrikultor sira barak mak haki’iak
fahi tuir sistema extensivu iha sistema ida ne’e animál ou fahi husik livre,
ladun iha atensaun husi animál nain sira ai-han atu fó, nia luhan no prevensaun
ba moras.
Semi-intensivu
sistema ne’ebe kombinasaun entre extensivu no intensivu, iha sistema ida ne’e
animál fahi husik livre iha tempu loron no iha tempu kalan sulan, tamba iha ona
nia luhan maske sei menus fasilidade animál nain komea tau ona atensaun hodi
prepara ai-han ba nesesidade fahi nian ka buat balun hodi sustenta fahi nia
nesecidade lor-loron atu nune’e hodi bele fó produsaun ne’ebe, maksimu iha nia
moris. Sistema intensivu animál hela deit iha luhan durante horas 24 nia laran
gestauan kona-ba animál nia nesesidade hanesan fó han, fó hemu, fó kaben, hahoris no kontrolu
intensivu hanesan fase no hamos nia luhan, halo tratamentu, ba moras to’o ba
fa’an iha merkadu (Timan et al 1984).
KAPITULU III
METODOLOGIA
3.1 Fatin
no Tempu
Realizasaun atividade prova aptidaun profisional (PAP)
hahú loron lima (5) fulan julho to’o loron tolu nulu (30) fulan setembru 2017,
iha Ekola Téknika Agríkola Moleana Suku Ritabou Postu Administrativu Maliana,
Municipiu Bobonaru. Detailadumente hare iha nesa iha tabela 4 kalendarizasauan
(Pajina 20).
3.2 Material no Equipamentus
3.2.1. Material
Material ne’ebe
prepara hodi hala’o atividade pratika ba programa aptidaun profisional (PAP)
mak hanesan: fini fahi/breeding, ai-han/ feeding, (Batar, Hare u’ut, Lamtoro,
no ikan u’ut) ai-moruk basina (Itog
Colera, Antiobiotika/Oxy-Vet L.A. Vitaminas/B Complexu, Lona no Saku).
3.2.2. Ekipamentu
Ekipamentu ne’ebe prepara hodi hala’o
atividade pratika ba programa prova
aptidaun profisional (PAP) mak ; dasin tetu (2), kg 10 ida (1) kg 150 ida (1)
Pa/Kanuru ai-suak lesun no allu.
3.3. Fahi
Fahi ne’ebe hodi hala’o ba programa prova
aptidaun profisional (PAP) fahi privadu. Haat (4) no inan (3) aman ida (1) no
idade kada fahi fulan 3-6 ho nia todan kada fahi 8-15 kg.
3.4. Luhan
Luhan ne’ebe
uza hodi hala’o atividade prátika ba prova aptidaun profisional (PAP) halo
rasik/privadu luhan induvidu ho nia medida
luhan metro 2, naruk metro 4 (2x4 m) fahe ba fahi 4 ida idak ho nia medida 1
metru kada kuartu ho nia medida 2m x4m, laran (base), nahe ho semente no kakuluk taka ho kalen.
3.5.
Formula Rasaun
Ai-han ne’ebe uza hodi
halo formulasaun rasaun, pratika ba programa Prova Aptidaun Profissional (PAP)
mak hanesan;batar uut,
ikanu uut
, lamtoro u’ut, hare u’ut,
3.6.
Métodu Formulasaun Rasaun
Métodu ne’ebe uza hodi
halo formulasaun rasaun ba prova Aptidaun Profissional (PAP), mak uza métodu Trial and Error. Métodu Trial
and Error, métodu ne’ebe uza hodi koko no kalkula ai-han ne’ebe tuir nia
persentagem proteina
grosu ne’ebe mak ita hakarak /determina.Atu detailadu hare iha tabela 1 tuir mai ne’e.
Tabela
1; Formula Rasaun Métodu Trial and Error
Nú
|
Tipu ai-han
|
kg
|
Proteina bruta
|
%
|
1
|
batar
|
50 kg
|
50/100x14%
|
7 %
|
2
|
Ikan
u’ut
|
5 kg
|
5/100x61%
|
3.05 %
|
3
|
Hare
u’ut
|
35 kg
|
35/100x11%
|
3.85 %
|
4
|
Lamtoro
u’ut
|
10 kg
|
10/100x40%
|
4 %
|
TOTAL
|
100 kg
|
Pb 17 %
|
Fonte: Dadus PAP,2017
3.7.
Métodu fó han
Fornesimentu
ai-han ba fahi durante pratika Prova Aptidão (PAP), uza metudu fó han sukat no
maneira fó han bokon (kahur ho be’e). Konsumu hahán ba fahi kada loron gr 750
kada fahi, no fó han dala rua dader no loraik Dader gr 375 no loraik gr 375, no
total ai-han durante fulan tolu 2,70kg.
3.8 Proseduramentu/prosedimentu
implementasaun atividade
Atividade
ne’ebe mak hala’o durante pratika ba programa prova aptidaun profisional (PAP)
fahe ba iha parte rua ne’e mak: etapa preperasaun no implementasaun.
3.4
Etapa preparasaun
Iha preparasaun ba programa prova aptidaun profisional
(PAP) atividade ne’ebe hala’o ba dahuluk mak:
1.
Identifikasaun
area, atu bele hatene kondisaun fatin ( area) ne’ebe atu uza hodi hala’o
atividade ba prova aptidaun profisional
(PAP).
2.
Prepara
material atu halo luhan: ai, pregu, semente, kalen.
3.
Hari
luhan.
4.
Prepara
fini fahi.
5.
Preparasaun
ai-han hanesan :batar dulas halo u’ut, lantoro tahan habai halo maran no halo u’ut
, fai ikan teri halo u’ut, hare u’ut, no konsentradu.
6.
Preprasaun
ekipamentus luhan mak hanesan: fatin han
no fatin hemu.
7.
Prepara
ai-moruk Medicomentos hanesan (basina Antibiotika, antihelmetica, no
vitrafusasou/ vitaminas).
8.
Prevensaun
(halo vacina no tratamentu.)
3.4.1 Etapa implementasaun
Atividade hirak ne’ebe hala’o tiha ona pratika prova
aptidaun profisional (PAP) ne’ebe mak
hanesan:
1.
Fomulasaun
ai-han.
2.
Tetu
ai-han molok atu kahur
3.
Kahur
ai-han.
4.
Tetu
fahi nia todan.
5.
Tetu
ai-han molok atu fó han.
6.
Fase
luhan no ekipamentus luhan (han fatin no hemu fatin).
7.
Prevensaun
(halo vacina no tratamentu).
3.4.2 Orsamentu kapital permanente no
variaveis
Orsamentu ne’ebe uza ba prova aptidaun
profisional (PAP) komesa husi Kapital permanente to’o Kapital variaveis total $
570 uza ba fulan tolu, atu detailadu
liu bele hare iha tabela justifikasaun.
3.4.3
Kapital permanente
Orsamentu ne’ebe iha nafatin ka permanente,
maske la iha atividade produsaun ba animál maibe orsamentu ida ne’e tenki iha
(preparadu ) nafatin (permanente)atu detailadu liu bele hare iha tabela 2
justifikasaun capital permanente.
Tabela
2 capital permanente
No
|
Componente
|
Unid
|
Qty.
|
Foli ($)
|
Total ($)
|
Obs
|
A
|
Luhan
|
1
|
-
|
-
|
-
|
|
1
|
Semente
|
(unidade)
|
2
|
4,50
|
9
|
|
2
|
Rai- henek
|
(unidade)
|
1
|
30
|
30
|
|
3
|
Ai-rin
|
(unidade)
|
4
|
6
|
24
|
|
4
|
Ai-trabesaun
|
(unidade)
|
2
|
5
|
10
|
|
5
|
Ai-kalen
|
(unidade)
|
4
|
2
|
8
|
|
6
|
Pregu ai
|
Kg
|
1
|
2,5
|
2,5
|
|
7
|
Pregu kalen
|
Kg
|
1
|
2,5
|
2,5
|
|
Sub total
|
$86
|
|||||
B
|
Ekipamentus
|
|||||
1
|
Seringan triplex10 ml
|
(unidade)
|
2
|
17
|
34
|
|
2
|
Daun 1.5mll
|
(unidade)
|
2
|
5
|
10
|
|
3
|
Algodaun/kabas
|
(unidade)
|
2
|
2,5
|
5
|
|
4
|
Balde
|
(unidade)
|
2
|
2,5
|
5
|
|
5
|
Ai-sar
|
(unidade)
|
2
|
1
|
2
|
|
6
|
Dasin
|
10 kg
|
1
|
10
|
10
|
|
7
|
Dasin
|
150 kg
|
1
|
100
|
100
|
|
Sub total
|
$166
|
|||||
C
|
Ema servisu
|
-
|
-
|
-
|
-
|
|
Total gastu permanente (kp) 86+166 =
|
$. 252
|
3.4.3
Kapital Variaveis/Variavel
Orsamentu
no gastus ne’ebe uza iha mudansa tuir animal ne’ebe produz produsaun animal iha
quantidade ne’ebe bo’ot nia gastu orsamentu mós barak bo’ot. Atu hatene klaru
bele hare iha tabela 2 justifikasaun kapital variaveis.
Tabela 2 Kapital Variaveis.
No
|
Componente
|
Unid
|
Qty.
|
Folin ($)
|
Total ($)
|
Obs
|
A
|
Fini fahi
|
|||||
1
|
Aman
|
Fahi
|
1
|
50
|
50
|
|
2
|
Inan
|
Fahi
|
3
|
50
|
150
|
|
Total orsamentu
|
$200
|
|||||
B
|
Ai-han
|
|||||
1
|
Batar u’ut
|
-
|
-
|
75.
|
75.
|
|
2
|
Hare u’ut
|
-
|
-
|
|||
3
|
Lamtoro u’ut
|
-
|
-
|
|||
4
|
Ikan u’ut
|
-
|
-
|
|||
Total orsamentu
|
$75
|
|||||
4
|
Tula ai-han
|
Transporte
|
1
|
10
|
10
|
|
5
|
Tula fahi
|
Transporte
|
1
|
10
|
10
|
|
Total orsamentu
|
$20
|
|||||
E
|
Ai-moruk
|
|||||
1
|
Vetoxila /oxy- Vet la
|
Botir
|
1
|
7
|
7
|
|
2
|
Valesin hogeolera
|
Botir
|
1
|
5
|
5
|
|
3
|
Guxanex
|
Botir
|
1
|
6
|
6
|
|
4
|
Pipedon tablet
|
Botir
|
1
|
5
|
5
|
|
Total orsamentu
|
$23
|
|||||
Total gasto variaveis (KV) 200+75+20+23=
|
$318
|
|||||
Fonte; PAP 2017
Total KP + Total KV = $318 +$252 =$570
|
||||||
KAPITULO IV
RESULTADU DISKUSAUN
4.1 Resultadu Produsaun Haki’ak Fahi
Lokal/Timor
Durante produsaun ba fahi, kada inan tolu (3)
nebe haki’ak oan ho nia liter siza
oan 8-12 ho nia mediu 10, no mortalidade 2%. Ho nune’e efektividade husi oan 8 ba
inan, to’o fa’an ho folin $50.00 ba oan ida, no kada inan hahoris dala rua ba
tinan ida.
4.2 Analiza ekonomia haki’ak fahi lokal
Analiza
ekonomia haki’ak fahi lokal hanesan komponente jestaun ida mak importante tebes
ba produtor haki’ak fahi lokal sira hodi halo analiza komparasaun entre
rendimentu no kustu durante produsaun haki’ak fahi lokal. No uza formulasaun
analiza ekonomiku hanesan tur mai ne’e:
AE
= R – K
Deskrisaun
-AE = Analiza Ekonomia -R = Rendimentu
-K = Kustu
4.3.Rendimentu/
Income;
- Fa’an fahi oan = 8 x
3 Inan x1
periudu x $20
= 480
- Fa’an fahi Inan ho
Aman 4x 300 =1200
-
Ema aluga aman fó kaben fahi inan tinan 1 = 100
Total rendimentu
=$1780
Rendimentu Fikxu
= $1780-$570 = $1210
Rendimentu kada
tinan =$300/4 = $
75
Rendimentu kada
fulan = $100/12 = $8.3
Analiza
ekonomia hatudu nia komparasaun rendimentu ne’ebe hetan ho gastu ne’ebe hasai
ho nia formula.
Analiza Ekonomia = Rendimentu – kustu
=
$1780 - $570
= $ 1210
Baseia ba rezultadu iha leten hatudu
katak atu haki’ak fahi lokal kustu nebe mak hasai ou gastu hamutuk $570. Rendimentu nebe mak hetan husi
haki’ak fahi lokal hamutuk $1780. Lukru nebe’e
mak hetan husi fa’an fahi lokal
ne’e hamutuk $1210.
B/C Ratio hatudu
komparasaunentre kuantidade rendimentu ho gastus ho nia formula.
B/C Ratio
B/C Ratio
B/C
Ratio
Hare
husi rendimentu analiza B/C ratio
husi negosiu ne’e signifika katak rasuavel no bele implementa.Tamba hetan nia
lukru ka resultadu 3.12.
Kuandu resultadu menus husi ida (<1) projetu ka negosiu ne’e labele
implementa, ida la lakon la manan (1=1), no liu husi ida ba leten, projetu
/negusiu bele implementa (>1), tamba hetan nia lukru $1210.
KAPITULU V
KONKLUSAUN NO
SUJESTAUN
5.1 Konklusaun.
Bazeia ba rezultadu realizasaun atividade (PAP) no
rezultadu relatóriu ne’e, hakerek nain hakarak foti konkluzaun hanesan tuir mai
ne’e:
1.
Planu de orsamentu mak
hanesan planu ida ne’ebé hala’o antes atu hahú projetu ne’e realiza.
2.
Rezultadu hatudu
katak,total orsamentu ne’ebé gasta $570,total rendimentu $1780,lukru $ 1210..no valor husi B/C Ratio
5.2. Sujestaun
1. Escola
Técnica Agrícola Moleana liliu ba professores/as sira hotu atu bele kontinua
programa (PAP) ne’e iha periodu tuir mai ho diak.
2.
Estudante sira katak
iha periodu tuir mai bele hili títulu ne’ebé hanesan maibé ho maneira ne’ebé
diferente.
BIBLIOGRAFIA
Anonimos, 2010 Jornal Diariu. Ministeriu Agrikultura
no Peska. Dirasaun Nasional
Pekuaria. (DNE).
………….. 2010 Timor Leste Sensus. Volume 3. Ministeriu
Finansa.Dirasaun Nasional Statistika. (DNE).
Blakely J. no Bade H.D. 1994. IImu Peternakan Umum,
Gadjamada University Press Yogyakarta.
Ministeriu Agrikultor no Peska MAP. 2002. The Study On
Intergrated Agrikulture devilment of East-Timor-Leste. JapaunInternational
Cooperation Agency (JICA). Dili Timor-Leste
Prakkasi, A. 1990. Bahan Makanan Ternak Monogastrik.
Perbit angkasa.
Rasyaf, M.(1997)Bahan Makanan Ayam Kampung. Penerbit
Yayasan Angkasa.
Rasyaf, M. 1990Bahan Makanan Ayam Kampung. Penerbit
Yayasan Angkasa.
Serão, E.A, 2012. Faktor Faktor Penghabat Produksi
Ayam Kampung dan Koersial Dili Timor-Leste. PhD. ,tessis.
Sihombing, 1997. Beternakan Babi. Gadjamada University
Press Yogyakarta.
Seodirdjoatmodja, S.M.D. (1986). Betrnak Induk dan
Pejantan Ayam Kampung. Penebit karya Bali. Jakarta Selatan.
Leonardo. L. E. Sousa. De Milho Retrospectiva de 1998
e Perspectivas. Precos Agícolas, v. 13, n. 147, p. 18-20, 1999.
Tilman, A.D. Hartadi. H. S. Prawirokusumo, S
reksohardiprojo, S. Lebdokusudjo. IImu Makan ternak dasr. Gajah Mada university
Press Yogyakarta. 1984.
ANEXO KALENDARIZASAUN
tabela 1.kalendarizasaun
|
Tinan 2017
|
|||||||||||||||||
Atividade
|
Atividade Servisu
|
Fulan
|
||||||||||||||||
Junu
|
Julu
|
Agostu
|
Setembru
|
|||||||||||||||
Semana
|
||||||||||||||||||
I
|
II
|
III
|
IV
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
|||
Observa
fatin
|
||||||||||||||||||
Hadia
luhan
|
||||||||||||||||||
Prepara
ai-han
|
||||||||||||||||||
Formula
ai-han
|
||||||||||||||||||
Tetu
ai-han
|
||||||||||||||||||
Kahur
ai-han
|
||||||||||||||||||
Tetu
fahi
|
||||||||||||||||||
Fo
han fahi
|
||||||||||||||||||
Fase
luhan no fahi
|
||||||||||||||||||
Prevensaun
moras
|
RELATORIO HAKIAK BIBI
0 komentar:
Posting Komentar